حاملگی سلامت و زایمان بدون خطر از ضروریات زندگی شاد و مولد است ولی اگر این حاملگی آسیب پذیرد ممکن است به مرگ نوزاد، نقص جنین و یا ناتوانی های فیزیکی و روحی نوزاد که برای تمام عمر با او خواهد بود بیانجامد.
به طور سنتی مرگ نوزادی (قبل از یک سالگی) معیار اندازه گیری وضع بهداشتی جوامع بوده است. به همین دلیل سازمان بهداشت جهانی از این معیار برای راهبرد سلامتی برای همه استفاده کرده است. چون ممکن است مرگ چنین به دلایل مختلفی که همزمان وجود دارد اتفاق افتد، تشخیص علت مرگ داخل رحمی چندان قابل اعتماد نبوده و هر دلیلی که در این مورد ارائه شود غیر مستند و تابع رسوم محلی است.
تغذیه نامناسب، عفونت و مسمومیت سه دلیل شایع و قابل پیشگیری برای ناتوانی و مرگ نوزادی است. مشکلات حاملگی که اغلب ریشه در سه دلیل فوق دارد نیز در بیشتر موارد آثار خود را بجای می گذارد. آموزش و ایجاد انگیزه در جوانها، قبل از آنکه به سن باروری برسند از اقدامات زیربنایی برای داشتن نوزادانی سالم است. می توان مشکلات احتمالی که اغلب ممکن است در سه ماهه اول بروز کره و تا آخر دوران حاملگی ادامه داشته باشد را با زیر نظر گرفتن و مراقبت هشیارانه رفع نمود. فقر غذایی بیشتر به دلیل کمبود مصرف پروتئین، مواد معدنی (به ویژه آهن و ید) و ویتامین ها (به خصوص اسید فولیک) است. کمبود مواد کالری زا نقش کمتری دارد. در هر صورت زن هایی که در فقر غذایی شدید هستند معمولاً تمام آسیب ها مرتبط با این کمبود را نشان خواهند داد.
بیماری های عفونی یا از طریق کاهش توانایی جسمی مادر در رساندن تغذیه از طریق پلاسنتا و یا از طریق انتقال غیر مستقیم عوامل عفونی و یا سموم آنها، مرگ و یا آسیب جنین را باعث می گردند. سرخچه، بیماری دنگ، ویروس ایدز و هپاتیت و سایر بیماری های مقاربتی (مثل سوزاک، سفلیس، کلامدیا، هرپس، سیتومگالوویروس)از آن گروه بیماری های عفونی هستند که عامل عفونت می تواند از راه پلاسنتا عبور کرده و جنین را آلوده کند. به منظور نجات کودک از آسیب مرگ، زنان بارداری که در مواجهه با خطر زیاد ابتلا به این نوع بیماری ها هستند باید در اولین فرصت غربالگری شوند. بیماری های اسهالی و انگلی نیز مادر را در فقر غذایی قرار می دهد و در صورت شدید بودن جنین نیز مبتلا به فقر غذایی خواهد شد.
مواد سمی مانند آنچه ما روزانه به وسیله سیگار یا الکل وارد بدن خود می کنیم، عامل خطر کاهش وزن نوزاد که عامل کمکی موثر و شایع برای تولد نارس است، نقص جنین و مرگ نوزاد است. مصرف مشروبات الکلی می تواند منجر به ایجاد سندروم کشنده الکل با توانایی های شناخته شده و مخصوص به خود باشد. بسیاری از داروها ومواد مخدر غیرمجاز و حتی بعضی از داروهای مجازی که به طور صحیح مورد استفاده قرار می گیرند می تواند باعث ایجاد آسیب های جنینی شده و یا بلافاصله بعد از تولد نوزاد یک حالت ترک مواد به او بدهد.
مشخص شده وجود روابط ضعیف خانوادگی یک پیش آگهی برای بروز مشکلات حین زایمان و تولد نوزاد کم وزن در گروه های پایین اقتصادی اجتماعی می باشد. روابط سرد خانوادگی، سن بالای 35 سال و کارکردن تمام وقت مادر در خارج از خانه می تواند سه دلیل اساسی برای پیش بینی بروز اختلالات حاملگی و زایمان باشد. روابط سرد و فشارهای زیاد زندگی، قوی ترین وسیله ای است که می تواند تولد نوزاد کم وزن را پیش بینی کند.
به نظر می رسد دلیل اساسی تاثیرگذاری فشارهای روحی بر نتیجه حاملگی، هیجان و افسردگی ایجاد شده در اثر این فشارها باشد که در مقدار ترشح گلوکوکورتیکوئید، هورمون کورتیکوتروپین، بتااندورفین تاثیر می گذارد و در نظام همکاری غده هیپوفیز و فوق کلیوی اختلال ایجاد می کند.
تولد نوزاد کم وزن که اغلب به دلایل گفته شده اتفاق می افتد، عوامل کمتر مشخص شده دیگری نیز دارد. از طرف دیگر وزن کم نوزاد به هنگام تولد دلیل بسیاری از مشکلات فیزیکی و روانی بعدی دوران کودکی نیز میباشد.
سازمان بهداشت جهانی برآورد کرده که 17 درصد از 3/122 میلیون کودکی که سالیانه در جهان متولد می شوند، کمبود وزن داشته و وزن آنها کمتر از 2500 گرم می باشد. این کمبود وزن در کشورهای در حال پیشرفت 18 درصد و در کشورهای صنعتی 7 درصد است. خطر مرگ نوزادان کم وزن در 3 روز اول بعد از تولد بین 2 تا 4 برابر بیشتر از نوزادانی است که هنگام تولد وزن طبیعی دارند و آنها که زنده می مانند ممکن است نقصان هوشی داشه باشند. بروز مشکلات بهداشت در دوران حاملگی و اختلال تنفسی نوزاد به هنگام وضع حمل ممکن است در دهه سوم زندگی به اسکیزوفرنی منجر گردد. خطر اختلال روانی در دوران بعدی زندگی نزد کودکانی که در دوران رشد رحمی و یا هنگام وضع حمل مبتلا به اختلال کارکردی اعصاب خودکار گردند پنج برابر زیادتر است. نوزادان کم وزن در مواجهه با خطر بروز بسیاری از عوارض دیگر نیز هستند.
محرومیت های گروه های فقیر جامعه از نیازهای اصلی زندگی در کشورهای صنعتی و در حال پیشرفت علت اصلی آسیب های دوران حاملگی، عقب افتادگی مرگ افرین رشد جنین، تولد نوزاد بیمار و فزونی مرگ نوزادی است. طبیعی است که نقاط محروم از مناطقی هستند که نیاز بیشتری به برنامه های پیشگیری دارند ولی باید دانست که بسیاری از آسیب ها و مرگ های نوزادی در اثر خصوصیات روانی، رفتاری و فرهنگی مرتبط با فقر است که کارکنان خدمات بهداشت مصمم و منابع موجود در جامعه قادر به رفع آنها می باشند.
دو راهبرد اصلی بهبود بهداشت نوزادان و رشد آنها عبارتند از: کاهش شیوع تولد نوزادان کم وزن و افزایش مراقبت به هنگام زایمان از طریق شروع ارائه خدمات به مادران در مراحل اول حاملگی و بهبود امکانات درمانگاهی به طریقی که قادر به عیادت مادر باردار به دفعات بیشتری باشند.
مراقبت های فشرده اولیه در دوران بارداری می تواند نقش بسیار ارزنده در نتیجه حاملگی داشته باشد. این مراقبت ها می تواند شامل، تشخیص عوامل خطر قابل اصلاح نزد زن باردار و تامین نیازهای او برای تولد و مراقبت از نوزاد باشد.
درآمد کم، بیکاری، تحصیلات پایین، مسکن نامناسب و فقدان وسیله نقلیه هر کدام به تنهایی و به طور مستقل و گاهی با تاثیر متقابل بر استفاده از امکانات خدمات بهداشتی دوران بارداری تاثیرگذار هستند.
عوامل کمبود وزن به هنگام تولد، مرگ به دلیل نقص جنین و مرگ نوزادی
خطرات اجتماعی
- فقر و وابستگی های آن
- تحصیلات کم مادر
- مادران ازدواج نکرده
- روابط ضعیف خانوادگی، همدردی و کمک عملی ناچیز از طرف همسر
خطرات میزبانی
- جوانی مادر (دوران نوجوانی)
- سن بالای مادر (از اواسط 40 سالگی به بالا)
- فاصله کمتر از دو سال بین دو حالگی
- چاقی بسیار زیاد مادر
- لاغری بسیار زیاد مادر قبل از بارداری
- عدم افزایش کافی وزن مادر در دوران بارداری
- حاملگی اول
خطرهای رفتارهای فردی
- سیگاری بودن مادر
- نوشیدن مشروب الکلی به هر اندازه
- مصرف مواد و داروهای غیرمجاز به وسیله مادر
- مصرف داروهای مجاز که در دوران بارداری نباید مصرف شوند
- مواجهه مادر با مواد سمی در محل کار و یا مزارع
- مواجهه مادر با اتفاقات نامناسب زندگی بدون داشتن همدردی های اجتماعی
- فقر غذایی مادر قبل و در طول دوران حاملگی
خطرات روانی
- افزایش مزمن سطح هیجانات و یا افسردگی مادر
- مواجهه مادر با مقدار زیادی از فشارهای زندگی، به خصوص وقتی پشتیبانی های اجتماعی نیز وجود نداشته باشد
در این موارد بار سنگین عوامل بر روی مسائل اجتماعی و شیوه های رفتاری قرار دارد. بنابراین اقداماتی که برای رسیدن به هدف کاهش میزان مرگ نوزادی صورت می گیرد باید در تغییر هنجارهای فرهنگی و انتظارات اجتماعی از زن هایی که در گروه سنی حاملگی هستند متمرکز شود و این منظور با آموزش و ایجاد انگیزه در جوامع و جلب همکاری و کمک برای تغییر رفتار تک تک زن ها قبل از حاملگی، حاصل می گردد.
غربالگری زنان باردار
بهترین وسیله برای غربالگری یک فرد حرفه ای است که بیمار را به شیوه ای منظم و دقیق معاینه و مشاهده کرده، سوالاتی دقیق نموده و با حوصله و دقت به مادرو فرزند گوش دهد. در این صورت است که او می تواند بر اساس شیوع بیماری ها و سایر مشکلات سلامتی که در آن جامعه وجود دارد و با توجه به مخاطراتی که بیمار با آنها مواجه است، اولویت های لازم را در مورد انجام غربالگری تشخیص داده و به اجرا گذارد. ممکن است اجرای بعضی از این برنامه های غربالگری در مناطقی که امکانات کافی وجود ندارد، عملی نباشد اما می توان بعضی از این عوارض مانند کم خونی در اثر کمبود آهن را با آزمایش ناخن و پلک چشم تشخیص داد.
فهرست غربالگری برای زنان باردار
1- اندازه گیری آهن: برای کم خونی
2- اندازه گیری فشار خون: در هر مرحله مراجعه به درمانگاه برای احتمال ابتلا به حالت اغما در اثر حاملگی
3- اندازه گیری وزن برای تعیین کم وزنی و یا اضافه وزنی ناسالم و افزایش مقدار مناسب وزن در دوران حاملگی
4- کشیدن سیگار
5- مصرف مشروبات الکلی
6- اجتناب از مصرف داروهای مجاز که به جنین آسیب می رساند
7- مصرف مواد مخدر و داروهای نشاط آور
8- خوردن مواد غیر غذایی مانند گِل، نشاسته و خاک هایی که خاصیت دارویی دارند. زنانی هستند که گاهی به خوردن بعضی از این مواد تمایل پیدا می کنند که ممکن است این مواد حاوی ذراتی از فلزات سنگین مانند سرب، سموم و نمک وغیره باشند، که باید به نخوردن آنها ترغیب شوند.
9- معاینه برای تشخیص عفونت باکتریایی غیر مشهود از طریق آزمایش ادرار
10- سرخچه: سابقه واکسیناسیون بررسی شود. مادر باید برای تمام مدت حاملگی جهت تشخیص عفونت تحت نظر قرار گیرد.مادر نباید رد دوران بارداری واکسینه شود.
11- ویروس هپاتیت B
12- سفلیس و ویروس ایدز
13- سوزاک و کلامدیا: تمام زنان باردار از طریق سوابق روابط جنسی و معاینه بالینی معاینه می شوند و ترشحات واژن آنها کشت می شود.
14- برای RH که امروزه گروه خونی D نامیده می شود. آزمایش خون برای جستجوی آنتی کور آن صورت می گیرد.
