خشونت علیه زنان در قالب تجاوز، کتک، پورنوگرافی، انتقاد ناروا، فحاشی و غیره امری رایج است و به رغم پیشرفت های چشمگیر در قرن بیست و یکم هنوز هم به چشم می خورد. سازمان عفو بین الملل در گزارش سال 2003 خود، خشونت علیه زنان را جهانی ترین مصداق نقض حقوق بشر تلقی کرده است.
درگزارش سال 2004 همین سازمان، نگرانی موجود پیرامون خشونت علیه زنان تکرار گردید و تاکید شد که دولت ها یا کوتاهی می کنند یا اساساً تلاشی برای توقف این روند خطرناک به عمل نمی آورند. این در حالی است که در قوانین حقوق بشر تصریح شده: کشورها موظف هستند در خصوص خشونت علیه زنان بررسی، پیگیری و مجازات قانونی را انجام دهند.
بررسی مستقل خشونت علیه زنان در تحقیقات جرم شناسی، کاربرد تعابیر متفاوت درباره مفهوم، محدوده و دلائل این نوع خشونت، فقدان موانع قضایی محکم در برابر مردانی که به خشونت علیه زنان دست می زنند و همچنین گسترش فزاینده این جرم از اهمیت توجه ویژه به آن حکایت دارد و از چنان حساسیتی برخوردار است که 25 نوامبر را روز بین المللی مبارزه با خشونت علیه زنان نام گذاری کرده اند.
حال یکی از اشکال خشونت جنسی که در قانون آمده عبارت است از مزاحمت بانوان و دختران که به آن مزاحمت جنسی نیز اطلاق می گردد. زنان هر روه با تروریسم به شکل مزاحمت جنسی در خیابات که به مزاحمت خیابانی معروف است، مواجه هستند. این موارد نقض حقوق بشر با هدف نشاندن زنان سر جای خود از طریق ترساندن آنان صورت می گیرد. شمار معدودی از زنان در برخی اماکن و بعضی اوقات از مزاحمت خیابانی نگرانی نداشته اند اما کمر می توان زنی را یافت که از این گونه تروریسم پرهیز نکند.
مزاحمت خیابانی با رشد روز افزون، روابط فردی و اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهد چرا که دامنه مزاحمت ها تنها به مشکلات روحی و روانی محدود نمی شود، بلکه از دیدگاه روان شناختی و جامعه شناختی اهمیت طرح این موضوع بیشتر از آن روست که زنان آسیب دیده از این مزاحمت ها چنان سرخورده و منفعل می شوند که در برخی مواقع برای مقابله با عواقب آن حضور اجتماعی خود را محدود می کنند. مزاحمان خیابانی نیز در نبود پیگرد قانونی و مانعی خاص بر عمل ناشایست خود اصرار می ورزند و در بعضی اوقات، کار صرفاً از فراهم آوردن یک مزاحمت خیابانی، گفتن چند کلامی به عنوان متلک و غیره فراتر می رود.
در واقع، اگر امروزه در شهرهای بزرگ انواع آزارهای خیابانی صورت می گیرد و گاه پاسخ مناسبی از مردم دریافت نمی کند ناشی از بی توجهی اجتماعی در برابر منحرفان است. بی توجهی به این مساله ، قباحت اجتماعی آن را زائل می کند و تهدیدی است جدی برای کسب ارزش های اخلاقی نوجوانان و چه بسا افراد سالم را هم به انحراف بکشانند و کم کم بنیان خانواده را دچار اخلال کند.
پس لازم است با این پدیده برخورد شود تا قبح این مساله از بین نرود و امری عادی در جامعه تلقی نشود. شهروندان لازم است بدانند این پدیده جرم است و قابل تعقیب قانونی. جرم در واژگان حقوقی هر رفتاری است که قوانین موضوعه کیفری را مورد تجاوز قرار دهد، خطا یا فعلی است که مشمول مجازات های رسمی واقع می گردد. دیر زمانی زن همچون ابزاری انگاشته می شد و فرمانبردار بی چون و چرای وظایفی به شمار می رفت که به وی تحمیل شده بود اما اکنون زمان برخورداری وی از حقوق قانونی اش فرارسیده است. چنانچه مزاحمت خیابانی را تجربه یا شاهد وقوعش باشید می توانید آن را به چالش بکشید. 20 مارس روزی است که وقایع سرتاسر دنیا به منظور برجسته سازی این پدیده جهانی سازمان یافته می شوند.
تعاریف مفاهیم کلیدی
مزاحمت: مزاحمت به طیف وسیعی از رفتارهای توهین آمیز اشاره می کند و در مفهوم قانونی دربرگیرنده رفتارهایی است که تهدید آمیز یا بر هم زننده آرامش عمومی محسوب می شوند. مزاحمت، تهدیدی است با هدف آسیب رساندن جسمی یا هر نوع دیگری از آسیب به اشخاص.
مزاحم جنسی: تعرف رایج قانونی مزاحمت جنسی، رهر گونه ابراز تمایل زبانی عمدی مکرر یا ناخوشایند، ایجاد اشاره یا تماس های جسمی با نیت جنسی را شامل می شود.
مزاحمت خیابانی: هر نوع فعالیی که در فضای عمومی از سوی فردی در برخورد با فرد دیگر صورت بگیرد به گونه ای که باعث آزار و اذیت آن فرد شود مزاحمت خیابانی نامیده می شد. وقتی دختران و زنان بدون خواست خود مود تعرض و مزاحمت قرار بگیرند به آن مزاحمت خیابانی می گویند.
دو واژه مزاحمت خیابانی و مزاحمت جنسی از جهت مفهوم و مصداق بسیار به هم نزدیک می باشند. مزاحمت جنسی، مفهوم روان شناختی است و ناظر به رفتاری لذت جویانه از سوی جنس مخالف (مردان) است که رنج و زحمتی را بر طرف مقبل (زنان) تحمیل می کنند. بنابراین در ماهیت این مقوله، نارضایتی و عدم تحمل از سوی جنس مخالف وجود دارد. از این منظر مزاحمت خیابانی هر نوع تخیل جنسی است که در ملأعام، خارج از خانه و در اماکن عمومی به مرحله بیان و عمل رسیده و موجبات اذیت روحی و روانی فرد بزه دیده را فراهم می کند.
اماکن عمومی: منظور از اماکن عمومی اماکنی است که رفت و آمد یا حضور اشخاص اعم از زن یا مرد در آنجا بدون قید و شرط یا تحت شرایطی خاص برای عموم و یا طبقه خاصی از مردم به منظوره استفاده های مشروع، آزاد است. یک مکان خصوصی که بنا به دلایلی خاص نظیر برگزاری جشن یا عزای عمومی ورود افراد به آنها آزاد اعلام شده نیز در صورتی که برای طبقه ای از افراد بسیار محدود نباشد یک مکان عمومی تلقی می گردد. معابر نیز باید عمومی باشند. مقصود از معابر عمومی نیز محل هایی هستند که رفت و آمد در آنها در تمام اوقات شبانه روز برای عموم آزاد بوده و افراد مجاز به تردد در آنجا می باشند.
رهنمون های قانونی مختلف در خصوص مزاحمت جنسی خیابانی
آثار مزاحمت جنسی خیابانی
لازم به ذکر است تاثیرات مزاحمت جنسی می تواند به فرد، شدت و استمرار مزاحمت متفاوت باشد. اغلب رویدادهای مزاحمت جنسی به دسته ای از صرفاً رنجش قابل تقسیم است، هرچند بعضی وضعیت ها می تواند تاثیرات تغییر زندگی را به همراه داشته باشند. در واقع روان شناسان و مددکاران اجتماعی گزارش می دهند که مزاحمت جنسی سخت و شدید می تواند تاثیرات روانی مشابه به تجاوز جنسی را در پی داشته باشد. واکنش و سرزنش قربانی می تواند این تاثیرات را وخیم تر کند. وانگهی، مزاحمت های جنسی در فرصت های آموزشی و شغلی از دست رفته، عمدتاً برای دختران و زنان سالیانه میلیون ها دلار هزینه دربردارد.
دیگر اینکه قربانیان احساس بی حرمتی و خشم می کنند و جای بیرون رفتن از خانه در خانه بمانند و همچنین افراد برای اجتناب از مورد مزاحمت قرار گرفتن، مسیر معمول شان تا مدرسه و محل کار را عوض می کنند و نسبت به برداشت و قضاوت سایرین عصبی و دستپاچه می شوند. همچنین سبب می شود بعضی افراد صرفاً بخاطر عدم مواجه شدن با مزاحمت در خیابان سبک لباس پوشیدنشان را تغییر دهند.
از دیگر نتایج مزاحم های خیابانی این است که زنان و دختران از حضور به تنهایی در اماکن اجتناب کرده و در طول مدت حضورشان در انظار عمومی، رفتارهایشان تدافعی و محطاطانه است. به جای ورزش کردن در فضای باز، مخارج عضویت در سالن ورزشی را متحمل می شوند و پس از تاریکی هوا به جای سوار شدن به وسیله نقلیه عمومی، هزینه تاکسی را متحمل می شوند و به جای پیاده روی مسیرهای کوتاه باید رانندگی کنند. درنهایت از حضور در کلاس های شبانه خودداری یا انصراف می دهند.
افسردگی، تنفر و ترس از مردان، از بین رفتن اعتماد به نفس و اقدام به خودکشی برخی دیگر از اثرات مزاحمت های خیابانی هستند.
تعارف و موضع برخی کشورها از جمله ایران و سازمان ملل متحد در قبال مزاحمت جنسی خیابانی به شرح زیر است:
ایران
هر یک از مصادیق توهین، تعرض و مزاحمت به تنهایی جرم است و گفته شده که هر گاه منجی علیه هر سه مورد یک نفر باشد از علل مشدد خواهد بود.
بند 19 ماده 3 آئین نامه امور خلافی مصوب 1324 برای کسانی که دخترهاف پسرها و زن ها را مصراً تعقیب کنند حبس و جزای نقدی تعیین کرده است.
طبق ماده 618 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375، هر کس با هیاهو وجنجال یا حرکات غیرمتعارف یا تعرض به افراد موجب اخلال در نظم و آسایش عمومی گردد یا مردم را از کسب و کار باز دارد به حبس از سه ماه تا یک سال و تا 74 ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
بر اساس ماده 619 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375، هرکس در اماکن عمومی یا معابر تعرض یا مزاحم اطفال و زنان شود یا با الفاظ و حرکات مخالف شئون وحیثت به آنان توهین نماید به حبس از دو تا شش ماه و تا 74 ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
مهم ترین نکته در ماده 619 قانون مجازات اسلامی، اعطای جنبه عمومی به عمل مرتکب و غیر قابل برگشت بودن جرم است. از نظر متقن، تعرض به اطفال و زنان در انظار عمومی چنان زشت است که حتی گذشت شاکی خصوصی نیز نمی تواند مجرم را از تعقیب و مجازات معاف کند. اداره حقوقی قوه قضاییه طی یک نظریه مشورتی اعلام کرده است که هرگاه مسلم شود که مردی به قصد مزاحمت در اماکن عمومی یا معابر زنی را تعقیب کرده و عرفاً هم عنوان مزاحمت بر آن صادق باشد، عمل ارتکابی مشمول صدر ماده 3 لایحه قانونی راجع به مجازات حمل چاقو (ماده 619 مجازات اسلامی) خواهد بود و در این مورد فرقی بین اینکه لفظ یا الفاظی را به کار برده باشد یا نه نیست.
ضابطه تشخیص الفاظ و حرکات مخالف شئون و حیثیت، عرف است. بدیهی است که اعمالی نظیر عریان گردی، نشان دادن آلت تناسلی و غیره از جمله اعمالی است که به دلایل عرف، عفت عمومی را جریحه دار می نماید و در عین حال حرام نیز می با شد. غرض از عفت عمومی، یک سلسله ارزش ها و هنجارهایی است که ریشه در اعتقادات افراد یک جامعه داشته و نوع مردم علاقه به صیانت و پاسداری از آن دارند.
طبق ماده 638 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375، هرکس علناً در انظار و اماکن عمومی و معابر تظاهر به عمل حرامی نماید علاوه بر کیفر عمل به حبس از ده روز تا دو ماه یا تا 74 ضربه شلاق محکوم می گردد و در صورتی که مرتکب عملی شود که نفس آن عمل دارای کیفر نیست، ولی عفت عمومی را جریحه دار نماید فقط به حبس از ده روزتا دو ماه یا تا 74 ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
بریتانیا
مزاحمت جنسی بدین صورت تعریف می شود: رفتار ناخواسته مبتنی بر جنسیت را گویند که با هدف توهین به شأن انسان یا ایجاد محیطی دلهره آور، خصمانه، اهانت آمیز و تحقیر کننده برای افراد است.
دانمارک
مزاحمت جنسی این گونه عنوان شده است: استفاده از هرگونه رفتار کلامی، غیرکلامی یا فیزیکی به منظور تغییر موقعیت جنسی قربانی بر خلاف تمایل و به نحوی که منجر به احساس حقارت در قربانی شود یا به شأن وی آسیب برساند. مرد و زن، یکسان تلقی می شوند و هر رفتار مبتنی بر جنسیت که خواهان تغییر این موقعیت متوازن است نیز مزاحمت جنسی به شمار می آید.
فرانسه
اعمال زور، دستور و تهدید به منظور کسب عرضه جنسی از جانب شخصی که از قدرتش سوءاستفاده می کند را مزاحمت جنسی می گویند.
هند
مزاحمت جنسی در هند، ایوتیزینگ نامیده می شود و شامل هرگونه حرکت یا رفتار جنسی ناخوشایند، خواه مستقیم باشد یا غیرمستقیم، از قبیل تماس بدنی، پورنوگرافی، درخواست یا تقاضای عرضه جنسی و سایر رفتارهای کلامی، غیرکلامی و فیزیکی با ماهیت جنسی است.
سازمان ملل متحد
سازمان ملل متحد در پیشنهادی عمومی به کنوانسیون در خصوص حذف کلیه اشکال تبعیض علیه زنان، مزاحمت جنسی زنان را بدین صورت بیان می کند: رفتار مشخص جنسی ناخواسته از قبیل تماس بدنی، پیشنهادات اغواگرانه، پورنوگرافی و درخواست های جنسی، خواه با کلمات باشد خواه با حرکات.
رویکرد عاملیت محیط در تبین مزاحمت جنسی خیابانی
کلیفورد شاو و هنری مک کی، شهر شیکاگو را به 5 بخش تقسیم کردند و میزان تبهکاری را برای هریک از این نواحی بررسی کردند. سپس با استفاده از آمار بزهکاران دریافتند که میزان بزهکاری به ترتیب از ناحیه یک که مرکز تجارت است به سمت ناحیه پنج که در حاشیه خارجی شهر قرار دارد کاهش می یابد.
آنها نتیجه بدست آمده را اینگونه تبیین کردند: ناحیه یک، محل تردد و جابجایی زیاد جمعیت است . جابجایی زیاد از شکل گرفتن جامعه باثبات جلوگیری می کند و به بی سازمانی اجتماعی منجر می شود. آنها بی سازمانی اجتماعی را معادل کنترل جمعی ضعیف گرفتند که به ظهور مناطق جغرافیایی دارای جرم و بزه کاری بالا منجر می شود.
نشانه های بی سازمانی اجتماعی عبارتند از: بزهکاری، روسپی گری، قماربازی، مصرف غیرقانونی داروهای مخدر، مصرف مشروبات الکلی، پرخاشگری و خانواده هایی از هم گسیخته. شاو و مک کی، افراد را ذاتاً منحرف یا بزهکار نمی دانستند بلکه به مشکل تاثیر مناطق اشاره داشتند. وقتی نرخ بالای جرم استقرار یابد صرف نظر از اینکه چه افرادی در این مناطق زندگی می کنند نرخ مزبور هم چنان بالا می ماند. گویی انحراف مثل یک سنت به نسل های پی در پی ساکنان رسیده است.
آنچه آنها دریافتند نه گروه های دارای نرخ بالای بزهکاری بلکه مناطق دارای نرخ بالای بزهکاری بود و در توضیح آن بیان داشتند که چنین کج رفتاری هایی به این دلیل در مرکز تجارت و بازرگانی رخ می دهند که در مراکز انتقال و جابجایی جمعیت، کنترل اجتماعی است و کنترل هایی از قبیل افکار عمومی، نظارت همگانی و کنترل خانوادگی آنقدر قوی نیستند که از پیدایش ارزش ها و هنجارهای انحرافی جلوگیری کنند.
نظریه اراضی مسکونی و مناطق تجاری، در آغاز دهه 1960، متفکرین محیط نگر، جرم را به چگونگی بکارگیری اراضی نسبت دادند. مثال آن که جین جیکوبز در خصوص ارتباط میان استفاده از اراضی مسکونی و مناطق تجاری نظریه پردازی کرد. وی در تجلیل کیفیت تعامل در طول خیابان های مناطق مسکونی خاطرنشان ساخت که تعامل باعث افزایش نظارت می شود و این امر به نوبه خود به افزایش امنیت و کاهش جرم می انجامد.
تنوع در استفاده از زمین به خصوص کاربردهای تجاری نزدیک به مناطق مسکونی، کلید ایجاد امنیت و کاهش نرخ جرم محسوب می شود. بدین معنا که محله هایی که از کاربرردهای متنوعی نظیر تجاری، اداری و تفریحی برخوردارند نسبت به محله هایی که منحصراً تک کاربری هستند ایمن ترند چرا که وقتی زمین ها صرفاً برای مقاصد تجاری مورد بهره برداری قرار می گیرند صاحبان مشاغل اساساً اموال خود را برای مدتی طولانی رها کرده و این اماکن خلوت، فرصت هایی را برای ارتکاب جرم و فعالیت مجرمان فراهم می آورند و برعکس نواحی چند کارکردی شبانه روز شهروندان را به خود جذب کرده و بدین گونه نظارتی غیررسمی به وجود می آورند.
رویکرد عاملیت تراکم جمعیت در تبیین مزاحمت جنسی خیابانی
زیمل نیز مانند وبر، افزایش تراکم جمعیت را با شدت کنترل اجتماعی در رابطه معکوس می بیند و معتقد است که با افزایش تراکم جمعیت فاصله بین ساختار اجتماعی کلان جامعه و اراده فردی افزایش یافته، کنترل اجتماعی به ویژه کنترل اجتماعی رسمی، ضعیف تر شده و فرد از آزادی عمل بیشتری برخوردار می شود.
به بیان ریتزر، زیمل معتقد است که در نتیجه افزایش تراکم جمعیت، احساس تنهایی و گمنامی افراد بیشتر شده و فردیت، اراده فردی و احساس اثربخشی، آنها مورد تهدید واقع می گردد. آنگاه تنها از طریق پیوستن به گروه های کوچک مانند گروه های خویشاوندی و محلی و غیره است که افرادی می توانند در جامعه ابراز وجود کنند.
وبر معتقد است که هرچه تعداد افراد وارد شده در کنش متقابل در نتیجه استاندارد شدن روابط اجتماعی، بیشتر شود به همان نسبت روابط آنها سطحی تر و گذرا شده و شناخت افراد از یکدیگر به ظواهر و رفتارهای گذرا تنزل می یابد. بدین ترتیب فرآیند کنترل اجتماعی غیررسمی و مردمی هرچه بیشتر تضعیف شده و راه برای کجروی و بی نظمی افراد هموارتر می گردد زیرا که ضمانت های اجرایی غیررسمی برعکس ضمانت های اجرایی رسمی بر پهنه گسترده ای ار رفتارها تسلط داشته و سهم بسیار زیادی در تامین همنوایی و نظم اجتماعی دارند.
ادوین ساترلند معتقد است که هرچه افراد با تعداد بیشتر و متفاوت تری در کنش متقابل باشند احتمال ناهنجاری و بی نظمی آنها بیشتر است. بنابراین هنگامی که جامعه حاوی تکثر گروهی و تنوع خرده فرهنگ ها باشند اشخاص متفاوت به راحتی می توانند هم نوعان و هم کیشان خود را پیدا کرده و به آنها بپیوندند. چنین جوامع بزرگی به نحو قابل ملاحظه ای مستعد اغتشاشات و کجروی های دسته جمعی اند.
رویکرد عاملیت زمان در تبیین مزاحمت خیابانی
در پژوهش صورت گرفته توسط اسکات ام.استرینگر، 51% پاسخ دهندگانی که مورد مزاحمت جنسی بوده اند اعلام کرده اند اعلام کردند که حادثه در طول ساعات شلوغی صبح و عصر رخ داده است.
نتیجه گیری
با وجود برخورداری از مواد قانونی پیرامون مزاحمت جنسی خیابانی، باز هم مزاحمت های متعددی برای زنان رخ می دهد که مشارکت در اجتماع را برای آنان دشوار می سازد. زنان با استناد به مواد قانونی 618، 619، 638 قانون مجازات اسلامی می توانند مزاحمان را تحت پیگرد قانونی قرار دهند اما کمتر زنی را می توان یافت که تا پای معرفی مزاحمان و به مجازات رساندن آنها پیش رود.
شاید فراوانی چنین مزاحمت هایی در زندگی زنان، عدم آشنایی آنان با قوانین حقوقی مرتبط با اینگونه جرائم، دشوار بودن طرح شکایت در محاکم کیفری، مقصر شناختن زنان، ترس آنان از پیامدهای آتی از سوی مزاحمان در صورت گزارش جرم و عدم توانایی پلیس در بازداشت مزاحمان باعث می شود که زنان درصدد تحت تعقیب قانونی قرار دادن مزاحمان نباشند. شاید هم ترس از آبروریزی و بدنامی مانع از آن می شو د که بخواهند این مساله را قانونی پیگیری کنند و در برابر آن سکوت می کنند.
پیشنهادها
ارائه راهکارهایی جهت رداختن به مساله مزاحمت جنسی خیابانی دشوار است چرا که آن می تواند در هر جایی و برای هر کسی رخ دهد. در هر صورت بایستی دلسوزانه راجع به مزاحمت جنسی خیابانی صحبت کرد و نیز جسورانه به حل آن پرداخت. بدین منظور می توان از راهکارهای زیر استفاده کرد:
- آموزش همگانی قوانین حقوقی مرتبط با مزاحمت از طریق رسانه های جمعی
- نصب و در دید عموم قرار دادن پلاکاردهایی که د رآن مجازات های حقوقی مزاحمت به وضوح آورده شده
- مجازات مزاحمان بر اساس اصول قوانین حقوقی
- عمل به سه اصل گزارش جرم، حمایت قربانی و پیگیری مصررانه پلیس-مسئولان نسبت به شکایات مردم
- علیرغم اینکه این امر که همه اعضای جامعه بایستی بیاموزند دارای حق برابر در روابط اجتماعی هستند و فرزندان پسر در فضای خانه یاد بگیرند که زن محترم است و ایجاد مزاحمت برای بانوان عمل ناپسندی است. نه تنها در خانواده بلکه در جامعه نیز نهادهایی مانند رسانه نیز خود را موظف به دادن چنین آموزش هایی نمی دانند و بیشتر دختران هستند که مورد خطاب قرار می گیرند و از آنها خواسته می شود که مراقب پوشش و حرکات و رفتار خود باشند.
بیشتر بخوانیم:
خانواده در سال 2050 چگونه خواهد بود؟ از رحم های مصنوعی تا مراقبان ربات
جنسیت در تراجنسی ها چگونه است؟
آشنایی با گئورگ زیمل و نگاه وی به جامعه شناسی
