در اوایل قرون وسطی، کلیسا دو وظیفه برعهده داشت: اجرای مراسم عشای ربانی و نماز نافله. مراسم عشای ربانی از دو قسمت تشکیل می شد: مقدمه و تقدیس نان و شراب. مقدمه صرفاً عبادی بود و شامل خواندن انجیل، دعا کردن، وعظ و خواندن سرودهای دینی می شد که محتوای آن از روزی به روز دیگر، بر طبق تقویم کلیسا تغییر می کرد. قسمت دوم، تقدیس که همواره ثابت بود زیرا کانون اصلی و تغییرناپذیر مراسم نیایش بود.
به خاطر اهمیت عشای ربانی، بدعت گذاری در آن امکان پذیر نمی بود، لذا قطعات دراماتیک معدودی بدان پیوند می شد اما مراسم نماز نافله از نظر احیای درام اهمیت ویژه ای دارد زیرا اجرای درام در آن اجتناب ناپذیر بود. از آنجا که محتوای نماز نافله روز به روز عوض می شد، لذا به درام شباهت بیشتری داشت و اکثر نمایش های کوتاه کلیسا در این مراسم اجرا می شدند.
در سده دهم روزانه هشت نماز نافله برگزار می شد: ماتین، لودر، پرایم، تِرس، سکست، نانز، وِسپرز و کمپلاین. از آنجا که مسیحیان غیر روحانی هرروز قادر به اجرای همه این مراسم نبودند، نماز نافله تنها در دیرها و توسط راهبان برگزار می شد.
تقویم یا برنامه روزانه کلیسا نیز موجب گرایش به درام بوده است زیرا در آن حوادث ویژه ای از انجیل یا روزهای خاصی از سال یادآوری می شدند، در سده دهم کلیسا تعدادی عناصر تئاتری زنده برای تجسم روزهای ویژه مسیحی وار مراسم سالانه خود کرد مثلا، یکشنبه مقدس با راهپیمایی همراه می شد که در آن تصویری حمل می شد که مسیح را سوار بر خر نشان می داد. در این راهپیمایی شرکت کنندگان از خارج شهر دسته وار به کلیسا می آمدند. در جمعه قبل از عید پاک صلیبی را بر کفن پیچیده و آن را بر روی یک قبر نمادین می نهادند و در یکشنبه عید پاک صلیب را از آنجا برمیداشتند. همچنین مراسم دیگری برای حوادث مشابهی در سال برگزار می شد.
اشیاء نمادین و حرکات نمایشی، لباس های رسمی کلیسا، محراب ها، عود سوز و پانتومیم توسط کشیشان، همواره برای یادآوری حوادث انجیل مورد استفاده قرار می گرفت. همچنین برخی علائم و تمثیل ها برای تداعی شخصیت های انجیل به کار می رفت مثل کلید بارگاه با سَنت پیتر و فاخته مریم باکره. برای اینکه این علائم برای عامه مردم قابل تشخیص باشند به طریقی نمایشی و ساده می شدند.
علاوه بر این نوعی دیالوگ در نوحه های کلیسا وجود داشت که در آن سوال و جواب هایی بین دو گروه، یکی فرد و دیگری جمع، تقسیم می شد. در پایان سده ششم این بخش های همسرایی در آنتی فوناریوم، متعلق به پاپ گرگوری اعظم، به مناسبت روزهای ویژه تقویم کلیسا برای اجرا تنظیم شدند.
در سده نهم بخش موسیقی کلیسا مفصل و پیچیده گشت و راه را بر حرکات استعاری و افزودن نکته بر سنت های موجود باز کرد. این الحاقات ابتدا صورت قطعات موسیقی به خود گرفت که در اصل ضرب آخر آله لویا را می کشیدند. به تدریج این نغمه ها آنقدر مفصل شدند که می شد بر آنها اشعاری نهاد. یعنی هر نت با یک ضرب همراه می شد تا بهتر به خاطر بماند. در اوایل سده دهم در غالب قسمت های همسرایی در کلیسا گروه های موسیقی به کار گرفته می شدند.
اکثر محققان خاستگاه درام عبادی را به گروهی نسبت می دهند که نخستین بار آن را برای مراسم عید پاک نوشته است. قدیمی ترین متنی که به دست ما رسیده از حدود 925 میلادی است که این متن در مقدکه یک آیین عشای ربانی عید پاک پیدا شده و احتمالاً قطعه ای از یک نوحه بوده است. این قطعه توسط دو گروه که به یکدیگر پاسخ میدادند خوانده می شد و احتمالاً بازیگری که نقش کسی را ایفا کند، نداشت.
گام نهایی به سوی درام به سرعت برداشته شد. قدیمی ترین نمایشنامه های کوچک موجود، که حرکت بازیگران را نیز شرح داده است در رگولاری کونکوردیا یا موافقتنامه دیر به دست آمده و توسط اِتل وُلد، اسقف وینچستر انگلستان جمع آوری شده است.
گفته می شد که اِتل ولد معمولاً قطعات تثبیت شده در یک منطقه را اقتباس و تنظیم می کرده است. این امر بدون شک حقیقت دارد، زیرا در این زمان پس از یک دوره طولانی دیرها احیا شدند و رگولاری کونکوردیا برای آن طراحی شد که پایه گذار تهیه متن هایی هم شکل برای صحنه های نمایش مذهبی در دیرها شود و به احتمال قوی اتل ولد برای تنظیم درام های عبادی با انگیزه های آموزشی برای راهبان انتخاب شد. در طول احیای این دیرها، هنر و شکل های دیگر آموزشی در انگلستان رونق گرفت و منشأ تاثیرات فراوانی در اروپای غربی گردید. در نتیجه انگلستان یکی از صادرکنندگان نمایشنامه های عبادی به نقاط دیگر شد. گذشته از محل خاستگاه درام عبادی، به هر حال، این گونه نمایش ها پیش از سده دهم در اروپا همه گیر شده بودند.
علاوه بر درام های عبادی، مجموعه ای از نمایشنامه های غیرعبادی نیز از این دوران به دست ما رسیده است. هم زمان با رونق گرفتن درام عبادی، راهبه ای به نام هروس ویتا در گاندرشایم در شمال آلمان، شش نمایشنامه نوشت که با الگوی کمدی های ترنس، اما بر اساس موشوع های مذهبی، تدوین یافته بود. بنا به قول وی ترنس را به جهت سبک کارش برگزیده است اما برای احتراز از تاثیرات انحرافی آثار کفرآمیز ترنس، راه حل مناسبی یافته است.
به نظر نمی رسد که نمایشنامه های این راهبه شامل پافنوتیوس، دولسیتیوس، گالیکانوس، کالیماکوس، ابراهیم و ساپی ینتیا، در دوران حیات وی اجرا شده باشند زیرا تا 1501 که برای نخستین بار چاپ شدند، ناشناخته بودند. مورخان در مورد اهمیت نمایشنامه های هروس ویتا توافق ندارند. برخی در این آثار نخستین گام مهم در راه درام های مستعد و کامل قرون وسطایی راه می یابند و بعضی آنها را جالب، اما برای وظیفه که بر عهده دارند مفید نمی شناسند.
بدون شک درام نویسی از طریق درام های عبادی به حیات خود ادامه داد. در آغاز این نمایشنامه ها منحصراً در دیرهای بندیکتی اجرا می شدند. سپس این نوع درام نویسی در ایموژ و فلوری در فرانسه، سن گال در سوییس، ریچنو در آلمان و ریپول در اسپانیا شکوفا شد.
تحول نهایی درام های عبادی در مرحله دوم تمدن قرون وسطایی انجام گرفت. در میانه سده یازدهم وایکینگ ها مسیحیت را پذیرفتند و دست از غارت و چپاول برداشتند. ثبات نسبی برقرار شد و زندگی شهری آغاز گردید و کارگاه ها و تجارت رونق گرفتند.
این تجدید حیات سریع به سراسر اروپا سرایت کرد. شهرهای نسبتاً بزرگی ساخته شدند که بسیاری از آنها مستقلاً اداره می شدند. با قدرت گرفتن این شهرها فئودالیسم اربابی روبه ضعف نهاد و به خاطر وجود تجارت و جنگ های ششگانه صلیبی، تماس با بیزانس و تمدن اسلامی تا حد قابل ملاحظه ای افزایش یافت. این تماس ها افق سیاسی، فکری و هنری را نیز وسعت بخشیدند.
به خاطر امنیتی که به وجود آمد تعداد بناهای عظیم رو به فزونی نهاد. قبلاً قصرهای بزرگ با استحکامات زیاد و چندتایی کلیسای بزرگ نیز ساخته شده بود. اما ساختن بناهای عظیم تا سده 11 و بعد از آن هنوز معمول نشده بود. قبل از سال 1150 میلادی، کلیساها به سبک رومانک و با استفاده از طاق های رومن ساخته می شدند.
شاید مشهورترین کلیسای این سبک، کلیسای کلونی باشد که حدود سال 1100 کامل شد و ابعاد آن حدود 125 در 35 متر بود. در میانه سده دوازدهم سبک گوتیک با طاق های نوک تیز و دیوارهای شمع دار (حایل دار) رواج یافت و نخستین کلیسا به سبک گوتیک، کلیسای سن دنی در خارج پاریس ساخته شد. پس از آن سبک گوتیک به سرعت جای سبک رومانسک را گرفت. در 1300 ساختن کلیساهای عظیم که با مجسمه، نقش برجسته، کنده کاری و شیشه های رنگین مزین می شدند در سراسر اروپای اروپای غربی آغاز گردید.
در اطراف این کلیساهای جامع (کاتدرال ها) مدارس و دانشگاه ها نیز توسعه را آغاز نهادند و در سده دوازدهم، این مدارس جای آموزگاه دیرها را گرفتند. پس از بنای این کلیساهای جامع، درام های عبادی در آنجا به نمایش گذاشته شدند و به این ترتیب برای مردم عادی دست یافتنی تر شدند. درام مذهبی منحصراً در کلیساها، خواه کاتدرال ها، خواه دیرها، اجرا می شد، تا آنکه پس از سال 1200 نمایش آن در هوای آزاد آغاز شد. پس از آن دوران تا سده 16 نیز در بسیاری از کلیساها، نمایش ها بخشی از مراسم مذهبی به حساب می آمدند.
اجرای درام های عبادی از جانب شرف تا روسیه و از اسکاندیناوی تا ایتالیا گسترش یافت. پربارترین نقاطی که درام عبادی در آنجا اجرا می شد فرانسه و آلمان بودند. در ایتالیا اجرای نمایشنامه محدودتر بود زیرا مقامات کلیسا را خوش نمی آمد. در اسپانیا تسلط مورها از گسترش درام جلوگیری کرد. چون تعداد درام های عبادی بسیار زیاد است، گاه فراموش می شود که در هر کلیسا سالانه از یک یا دو درام عبادی بیشتر اجرا نمی شد لذا اگر چه احیای درام آغاز گردیده بود اما تعداد اجراها افزایش نیافت.
طول اجرای نمایشنامه های عبادی از ناحیه ای به ناحیه دیگر متفاوت بود. برخی از نمایشنامه های متعلق به سده 15 ساده و کوتاه اند. بهترین و مفصل ترین نمایشنامه های عبادی مربوط به سده 12 هستند. در نتیجه نمی توان از تحول درام نویسی در این دوره تصور روشنی به دست آورد. گاه گفته شده است که درام های عبادی با افزودن قطعات مختلف به یک نمایشنامه تبدیل می شدند اما این گفته لزوماً درست نیست زیرا نمایشنامه هنگامی پیچیده و مفصل می شود که مورد نیاز قرار گیرد.
قدیمی ترین و بیشترین نمایشنامه های موجود درباره زپارت سه زن معصومه از مدفن حضرت مسیح است. بیش از 400 متن از این نوع به دست ما رسیده است. استادانه ترین درام های عید پاک (ایستر) متعلق به سده 13 است یکی از این درام ها در کلوستر نیوبرگ در آلمان به دست آمده و نسبت به دیگر نمایشنامه های عبادی دیگر طولانی است.
مصلوب شدن مسیح به ندرت دراماتیزه یا نمایشی شده است. تنها سه نمایشنامه از این حادثه و صحنه به دست ما رسیده که دوتای آن جزء مجموعه کارمینابورانا دست نوشته ای متعلق به سده سیزدهم است. کارمینابورانا مجموعه نمایش ها و شعرهایی است که در دیر بندیکت بیورن در آلمان پیدا شده است. طویل ترین نمایشنامه های این مجموعه حوادثی از زندگی حضرت مسیح است که با مصلوب شدن او به پایان می رسد و این نقطه ای است که غالب نمایشنامه های مربوط به عید پاک از آن آغاز می شود.
پس از عید پاک ایام کریسمس موجب عرضه بیشترین درام ها بود: البته معدودی از آنها که ساده تر بودند به تولد مسیح می پرداختند. از طرف دیگر نمایشنامه های بسیاری وجود دارند که مربوط به داستان سه شاه اند که در ششم ژانویه اجرا می شوند و برخی از آنها ماجرای دیوانه شدن هرود و کشتاری است که از کودکان به عمل می آورد. چند نمابشنامه منفرد به دست ما رسیده که درام هایی درباره کشتار معصومین هستند و به یاد 28 دسامبر نوشته شده اند.
یکی دیگر از درام های محبوب مربوط به کریسمس نمایشنامه پیامبران استو این نمایشنامه برخلاف نمایشنامه های عبادی دیگر از منبعی غیر از انجیل، یعنی از سرودی متعلق به سده های 5 و 6 برگرفته شده است. در نمایشنامه های قرون وسطایی تعداد شخصیت های نمایش از 2 تا 28 نفر در تغییر است و در بعضی آنها چهره های کافرانی همچون ویرژیل و سی بیل بر صحنه می آیند.
اکثر نمایشنامه های مربوط به کریسمس کوتاه و هر یک مربوط به یک روز خاص از تقویم کلیسایی هستند. از میان نمایشنامه های موجود تنها یکی که در کارمینابورانا است همه حوادث و داستان های مربوط به کریسمس را در یک جا جمع کرده است.
با آنکه تعداد نمایشنامه های مربوط به عید پاک و کریسمس بسیار فراوانند، مع الوصف نمایشنامه های فراوان دیگری نیز درباره قصه های دیگر انجیل وجود دارد از جمله: زنده شدن الیعازر، مکالمات سنت پل، باکره های ابله و مرد عاقل، عید پنجاهه، اسحاق و رفقه، یوسف و برادرانش، دانیال در دخمه شیران و حوادث گوناگون از زندگی مریم مقدس که بهترین و استادانه ترین آن ها ضد مسیح، مربوط به سده 12 است.
این نمایشنامه بر اساس یک پیشگویی است مبنی بر آنکه قبل از شهور دوباره مسیح، فریبکاری ادعای مسیح بودن خواهد کرد و رسالت مسیح را واژگون جلوه خواهد داد. صحنه های آن در اکثر نقاط جهان شناخته شده آن روز اتفاق می افتند، صحنه های جنگ و دیگر صحنه های آن به قدری زیاد است که محققان تردید دارند این اصولاً اجرا شده باشد.
درام عبادی در صحنه
در سراسر قرون وسطی تعدادی قراردادهای صحنه های به وجود آمد. مکان های اجرا دارای دو جزء اصلی بودند: یک اتاق کوچک به نام صحنه و یک مکان کلی برای اجرا.
عمارت دکوری بود برای نشان دادن شکل صحنه و جادادن وسایل مورد نیاز صحنه. از آنجا که حوادث نمی توانست در داخل آن عمارت های کوچک اتفاق بیفتد، بازیگران فضای مورد نیاز خود را از فضای اصلی (صحن) انتخاب می کردند، در نتیجه این فضا برای صحنه های مختلف مورد استفاده قرار می گرفت، لذا عمارت ها در وسط یک محل خنثی قرار داده می شدند و بازیگران در صورت لزوم از مقابل عمارتی به مقابل عمارت دیگر می رفتند و نمایش را اجرا می کردند.
نمایشنامه های عبادی اولیه تنها به یک عمارت احتیاج داشتند ولی برای نمایشنامه های مفصل تر عمارت های متعددی را در نقاط مختلف کلیسا قرار می دادند. این عمارت های منفرد در اندازه ها طرح های بسیار متنوعی ساخته می شدند. مثلا یک محراب ساده معرف مزار مسیح بود. البته در بعضی از کاتدرال های عظیم یک آرامگاه واقعی شبیه به اصل آن در اورشلیم، ساخته می شد و آنقدر بزرگ بود که در یک زمان چند تن می توانستند وارد آن شوند.
معدودی از عمارت ها وسایل صحنه زیادی را در خود جای می داددند به ویژه در صحنه های مربوط به شام آخر یا آتش افروزی نبودکدنذر، دخمه شیران دانیال، آشپزخانه اسحاق و رفقه. بعضی از این عمارت ها پرده داشتند تا بتوان در موقع مقتضی شخصی را ناگهان ظاهر و در پایان صحنه ناپدید کرد.
مکان همسرایان کلیسا گاه برای نشان دادن مکان های مرتفع یا بهشت به کار می رفت و سردایه یا دخمه (زیر زمین محل صحنه) برای مکان های پست و جهنم مورد استفاده قرار می گرفت. وسایل مکانیکی ابتدایی نیز گاه برای نشان دادن حرکت ستارگان یا پرواز فاخته برای آوردن خبر یا صحنه شعله های عید پنجاهه و غیره به کار گرفته می شد.
لباس در درام های عبادی همان لباس مخصوص گلیسا بود که احتمالاً قطعات و ضمایمی واقعی یا نمادین بدان افزوده می شد. شخصیت های زن معمولاً لباس های دالماسی با کلاهی که همه سر را می پوشاند در بر می کردند. فرشتگان به وسیله بال هایی که روی لباس کلیسایی نصب می شدند مشخص می شدند.پیامبران و سه شاه گاه لبا سهای فاخر و غیرمذهبی در بر می کردند و برای تمایز از دیگران وسایلی نمادین در دست می گرفتند.
در اکثر موارد بازیگران از اعضای کلیسا یا همسرایان جوان انتخاب می شدند هرچند در سده 13 گاه پسران مدرسه یا طلبه های سرگردان نیز نقش های کوچکی را بر عهده می گرفتند.
غالب اطلاعات ما درباره صحنه های نمایشنامه های کلیسایی از توضیحات دقیقی که درکتاب های راهنما یا نظامنامه های کلیسا به دست آمده گرفته شده است. در این کتاب های راهنما بیشترین توضیحات مربوط به حرکت نمایشی به ویژه حرکت بازیگران، پانتومیم و آهنگ صداست تا درباره دیالوگ. تا زمانی که نمایشنامه هادر کلیسا اجرا می دشند قسمت اعظم گفتار به آواز خوانده می شد و بازی بیشتر حنثی و کلی بود تا واقعگرایانه.
در سال 1300 درام عبادی ظاهراً به قدری توسعه یافت که دیگر در چارچوب کلیسا نمی گنجید و به تدریج نمایش ها به خارج از درهای بسته کلیسا راه یافتند. با آنکه هنوز تا 300 سال پس از این تاریخ نمایش های عبادی در کلیسا انجام می گرفت اما تغییر قابل توجهی در شکل آنها داده نشد لذا نوآوری ها و رشد درام از طریق درام های غیرمذهبی آغاز شد. در سده 13 بار دیگر درام ارزش و احترام گذشته خود را بازیافت.
بیشتر بخوانیم:
آغاز درام غیر مذهبی در اسپانیا
