پاسخ دکارت، پاسخ افلاطون و تمامی خردگرایان است. خردگرایی در پشتیبانی از عقل ادعا می کند که عقل در تمامی موجودات انسانی جهانرواست، عقل مهم ترین عنصر در طبیعت بشر است، عقل تنها وسیله مطمئن در شناخت است و سرانجام عقل تنها راه یقین به آنچه به گونه ای عادی صحیح و نیک است و آنچه یک جامعه نیک را تشکیل میدهد، می باشد.
اما من با استفاده از عقل خودم چگونه می توانم حقیقت ثابت و پایدار را که فیلسوفان گذشته در انجام آن ناتوان بودند اثبات کنم؟
پاسخ دکارت باز پاسخ اکثر خردگرایان است: بگذار ریاضیات کمال مطلوب شما باشد. بگذار ریاضیات الگوی شما در کاربرد عقل باشد. در گفتار درباره روش دکارت می گوید: از میان تمام کسانی که در علوم جست و جوی حقیقت بوده اند فقط ریاضی دانان بوده اند که توانسته اند در پیدایی عللی که بدیهی و معلوم اند موفق شوند و دکارت بر این باور است که این روش ریاضی، یعنی کاربرد عقل به تنهایی، بود که کوپرنیک اخترشناس لهستانی را در سده شانزدهم قادر ساخت اخترشناسی را با نظریه نوین خورشید مرکزی اش درباره عالم یکسره دگرگون سازد و گالیله اخترشناس ایتالیایی را در سده 17 قادر ساخت که نظریه کوپرنیک را به اثبات برساند.
ریاضیات روشی است که دکارت ریاضی دان، مبدع هندسه تحلیلی می خواهد برای فلسفه استفاده کند. او تصور می کند ریاضیات می تواند آشفتگی ها و نامعینی های فلسفه را روشن کند. روش ریاضی همان وضوح و قطعیتی را برای فلسفه به ارمغان خواهد آورد که برای هندسه آورد و همانی را که دانشمندان برای فیزیک و اخترشناسی آوردند.
فلسفه با کاربرد روش ریاضی می تواند به قطعیت مطلق برسد و می تواند خود را چونان ریاضیات، با عقل خود من، با عقل همه انسان ها ثابت کند و چونان حقیقتی جهانروا مورد گواهی قرار گیرد. پس فلسفه می تواند به حقیقت نهایی و قطعی دست یابد که به طور قاطع به منازعات میان فیلسوفان و جدال تند میان کلیسا و دانشمندان پایان خواهد داد.
یقین فلسفی به ترس از تفتیش عقاید نیز که در تحت آن دانشمندان زندگی می کردند، ترس از محکومیت به زندان یا شکنجه، ترسی که خود دکارت داشت از اینکه به سرنوشت گالیله گرفتار آید پایان خواهد داد.
روش ریاضی: شهود و قیاس
اما روش ریاضی چیست؟ دکارت در قواعد برای رهبری ذهن می گوید ریاضیات عبارت است از کاربرد فقط دو کنش ذهنی که به وسیله آن دانش راستین می تواند تحصیل شود: شهود و قیاس.
شهود:
مراد او از شهود فهم ما از اصول متعارفه یا بدیهیات است، نظیر اصل های هندسه (یک خط مستقیم کوتاهترین فاصله میان دو نقطه است، یا چیزهای مساوی یا یک چیز واحد با یکدیگر مساوی اند) یا نظیر یک تساوی حساب (2+3=5). این گزاره ها خود آشکار یا بدیهی هستند که خودشان را برای عقل اثبات می کنند یعنی آنچه عقل به شهود دریابد و برای بدیهی شدن مطلقاً درست اند، هیچ ذهن معقولی نمی تواند به آنها شک کند.
قیاس:
مراد او از قیاس استدلال نظام مند، منطقی یا استنتاج از گزاره های بدیهی است که چونان تمامی هندسه به وسیله قیاس از اصول و پیشگزاره بدیهی در نظمی دقیق استدلال می شود. دکارت می گوید: رمز اصلی روش، ترتیب تمامی داده ها در نظام قیاسی، منطقی است.
هدف دکارت چون یک فیلسوف ایجاد نظامی فلسفی مبتنی بر شهود و قیاس است به همان اندازه مسلم و ماندگار که هندسه. هیچ فیلسوفی تا کنون چنین کوشش گستاخانه ای نکرده است که به فلسفه حقیقت مطلق برسد. ت
مامی شش تامل پی در پی، کوشش ممتد واحدی برای بازسازی فلسفه است، برای اینکه قطعیت یم اثبات ریاضی را برای فلسفه پیدا کند. آنچه دکارت تصمیم دارد پیدا کند آن اصل بدیهی است که به مثابه اصل متعارفه یا نخستین اصل برای فلسفه ریاضی مورد استفاده قرار گیرد که همچون مبنایی برای ایجاد فلفه ای مطلقا متقن بتواند خدمت کند.
اما این اعتقاد بنیانی به چه نیازمندی هایی باید پاسخ دهد؟ دکارت سه نیاز را برمیشمارد:
1- قطعیت و ایقان باید چنان باشد که جای شک باقی نگذارد، برای عقل بدیهی باشد، روشن باشد (فی نفسه) و متمایز (از هر باور دیگر).
2- قطعیت و ایقان آن باید نهایی باشد نه وابسته به قطعیت هر باور دیگر.
3- باید درباره چیزی باشد که وجود دارد (طوری که از آن، باورهایی درباره وجود چیزهای دیگر را بتوان استنتاج کرد).
روش شک، شک گرایی
دکارت می پرسد: اما چگونه من چنین باوری را خواهم یافت؟ و خود پاسخ می دهد: با روش شک.
رویکرد شک در این عصر انتقالی سده 17 پادرهوا بود، با وجود اعتقادات کهنه و فیلسوفانی که اعتبارشان را از دست می دادند و نظریه های علمی نوینی که زیر آتش قرار داشتند و هنوز بنیان فلسفی محکمی برقرار نشده بود، دکارت نیز از روش شک استفاده می کند. اما به رغم آرامش خلوت گزین تاملات خود، شک کردن دکارت انقلابی است.
دکارت در نظر دارد تمامی باورهای خود را به کناری افکند و در همه چیز شک کند. دکارت برای نیل به پژوهش گستاخانه اش برای فلسفه ای مطلقاً یقینی با همان گستاخی مایل است تمامی اعتقادات و باورهایی که تا کنون داشته است واژگون و نابود سازد، به عبارت بهتر بر تمامی باورهای خود مهر باطل زند.
شک گرایی نامی برای موضع فلسفی شک به موثق بودن شناخت است. سنخ شک گرایی دکارت، روشمند یا شک گرایی روش شناختی است. به عبارت دیگر کاربرد شک به گونه ای روشمند برای رسیدن به شناخت راستین است.
دکارت از شک گرایی روش شناختی برای دگرگون کردن اعتقادات یا باورهای خویش استفاده می کند. تامل نخست، زیر عنوان از میان چیزها به کدام یک ممکن است شک کنیم، می باشد. اما شک کردن به همه باورهای خود با صورت برداری کامل آنها به طور فردی پایان ناپذیر خواهد بود.
دکارت، این عاشق نظام مندی ریاضی، می گوید من آنها را به وسیله طبقات یا گروه ها خواهم آزمود که ببینم با اجتماع سه معیار آیا باوری هست که با شک مقابله کند: نخست، گزاره ای که شک در آن ناممکن است؛ دوم، حقیقتی که نهایی باشد و سوم درباره چیزی باشد که وجود دارد و بنابراین او تمامی باورهای خود را طبقه به طبقه، گروه به گروه مورد رسیدگی قرار می دهد.
1-نخستین باورهایی که باید مورد آزمون قرار گیرند، باورهای مبتنی بر ادراک حسی هستند. این ها آسان ترین باورهایند اما غالباً فریبنده اند. به عنوان مثال آنچه برای چشم غیر مسلح از دور به نظر می رسد اکنون با تلسکوپ مردود می شود. آنچه غیر مسلح از دور به نظر می رسد اکنون با تلسکوپ آن را رد می کند و نیز در مورد خبط بصر نظیر مدادی که در آب خم شده به نظر می رسد و توهماتی که بر حواس اثر می گذارند.
دکارت می گوید بنابراین حواس به عنوان منبع یقین غیر قابل اعتمادند. آنچه زمانی مرا فریب داده بود ممکن است دوباره مرا فریب دهد. دکارت اما اصرار دارد که من نمی توانم به حواسم شک کنم. می گوید من اینجا هستم، ردایی بر تن در کنار آتش نشسته ام... و می پرسد: آیا این دست ها و این بدن مال من نیستند؟ آیا من در خواب ندیده ام که ایجا نشسته بودم و چون در خواب شخص به هیچ وجه شبهه در بطلان مشهودات خود ندارد و حال آنکه یقیناً باطل است پس از کجا می توان اطمینان کرد که معلومات بیداری همان اندازه بی اعتبار نیست؟ آنچه من از راه حواس دریافت می کنم ممکن است فریب های یک رویا باشد.
2- دکارت اکنون به سراغ طبقه دیگری از باورهای خود می رود. درباره اعتقاد به اشیا مادی یا اعتقاد به اینکه یک جهان طبیعی وجود دارد. به این ها باید شک کرد زیرا آنها بر ادراک حسی استوارند که نشان داده شده که فریبی بیش نیستند و بنابراین متیقن و مبرهن نمی باشند.
3- دکارت می چرسد: د رمورد باورهای به علوم طبیعی چه؟ به این ها نیز باید شک کرد زیرا آنها مبتنی بر چیزهایی هستند که از طریق ادرام خسی شناخته شده اند که اکنون ثابت شده که قابل اعتماد نمی باشند.
4- دکارت به باورهای ریاضی می پردازد. در مورد باور به ریاضیات چه می گوید؟ چرا او به این ها نیز شک می کند؟ او همواره به ریاضیات چونان یک الگوی یقین، چونان یقین کامل در گزاره های خود نگریسته است. وانگهی باورهای ریاضی ناشی از ادراک حسی نیستن که مشکوک تلقی شوند. دکارت می گوید: زیرا من نمی دانم که آیا من بیدارم یا خواب. جمع 2 و 3 همیشه 5 می شود و مربع هر گز بیش از چهار ضلع نخواهد داشت و به نظر ممکن نمی رسد در حقایقی چنین بدیهی بتواند گمان کذب رود. این باورها از راه عقل شناخته شده اند نه از طریق حواس. او می پرسد اما آیا شک کردن به آنها ناممکن است؟
دکارت در کوششی برای کشاندن شک گرایی روش شناختی اش به راه افراط و مبالغه و برای نداشتن دلیل برای شک کردن به ریاضیات، دلیلی اختراع می کند. او می گوید فرض کنید که شیطانی هست که مرا در مورد همه چیزهایی که من تصور می کنم به بهترین وجهی آنها را شناخته ام، فریب می دهد. بدین لحاظ من همیشه فریب خورده هستم، همیشه بر خطا هستم حتی در ریاضیات، حتی در گزاره هایی که آنها را بدیهی می دانم. این نیرومندترین شک ممکن است.
اکنون دکارت با پاسخ پیروزمند مشهور خود وارد می شود: حتی اگر من در تمامی باورهایم فریب خورده باشم، برای اینکه فریب بخورم باید وجود داشته باشم. اگر من به همه باورها و اعتقاداتم شک کنم از جمله به ریاضیات، یک باور هست که نمی توان در آن شک کرد: هر گاه من شک کنم، باید وجود داشته باشم که شک کنم.
در شک کردن به حقیقت هر باور دیگر، نمی توانم به این باور شک کنم که من هستم که شک می کنم، بنابراین من وجود دارم. حتی اگرر همه باورهایی که من به آن آگاهم کذب باشند، یک باور حقیقی باقی می ماند: در هر لحظه ای که من می اندیشم یا هر کنش ذهنی نظیر آگاه بودن به شک کردن یا اراده کردن، من چونان یک شی متفکر وجود دارم.
و بدین گونه دکارت یقین مطلق، بدیهی و نخستین اصل غیرقابل شک خود را یافته است. او آن را به عبارت لاتین درآورده است: cogito, ergo sum (من می اندیشم، پس هستم).
تفکر برای دکارت شامل تمامی احوال و متعلقات نفس اعم از حس و خیال و شعور و تعقل و اراده و تصور و تصدیق و جز آنهاست. چونان کنش های آگاهانه، همه این ها وجود مرا ضروی می سازند. من می اندیشم، پس هستم. من شک می کنم که می اندیشم، من انکار می کنم که می اندیشم، این ها فقط تایید می کنند که من باید وجود داشته باشم که انکار یا شک کنم.
دکارت می گوید پس از آنکه به هستی خویش اطمینان یافتم توجه کردن به اینکه چه هستم و دیدم هیچ حقیقتی را درباره خود نمی توانم به یقن قائل باشم جز فکر داشتن زیرا تا می اندیشم می توانم خود را موجود بدانم واگر اندیشیدن از من زائل شود دلیل بر وجود داشتنم نخواهد بود و چون وجودم فقط مبتنی بر اندیشیدن است و با اثبات این وجود هنوز دلیل بر وجود بدن و حرکات آن نیست.
من نمی توانم ادعای حقیقت بدیهی برای آن نکنم و بگویم: من حرکت می کنم پس هستم. من حرکتم را میتوانم فقط از طریق ادراک حسی بشناسم، با مشاهده خودم در حرکت. من می اندیشم فقط ثابت می کند که هرگاه من واقف به اندیشیدن هستم، چونان موجودی اندیشیده وجود دارم.
اما آیا من می اندیشم، سه نیازمندی دکارت را برای اصل نخستین، بنیاد فلسفه او برمی آورد؟
1- شک ناپذیری برای عقل امری بدیهی است؟ دکارت پاسخ می دهد: آری شما از من می اندیشم، با شک کردن به آن، نمی توانید بگریزید. هر زمان که من به آن شک کنم آن را تایید کرده ام.
2- آیا آن مستقل از هر حقیقت نهایی دیگر است؟ دکارت پاسخ می دهد: آری من می اندیشم از حقیقت نهایی استنتاج نمی شود: همه کسانی که می اندیشند، وجود دارند. من می اندیشم، پس من هستم. بر عکس من خودم را چونان حقیقت بدیهی تشخیص می دهم که هر جا می اندیشم، وجود دارم.
3- آیا من می اندیشم به جهان موجود ارجاع می شود؟ دکارت پاسخ می دهد آری آن ارجاع به من است که چونان موجودی اندیشنده وجود دارد. من هستم. من وجود دارم.
بیشتر بخوانیم:
فرهنگ یونانی و تفکر یهودی-مسیحی
نظریه دموکراسی بورژوایی جان لاک
