یکی از آیین های نوروزی که بایستی آمیزه ای از چند رسم متفاوت باشد، مراسم چهارشنبه سوری است که در برخی از شهرهای آن را چهارشنبه آخر سال گویند. درباره چهارشنبه سوری، کتاب ها و اسناد تاریخی، مطلبی یا اشاره ای نمی یابیم و تنها در این قرن اخیر، یا دقیق تر، در این نیم قرن اخیر است که مقاله ها و پژوهش های متعددی در این باره منتشر شده و یا در نوشته های مربوط به نوروز به چهارشنبه سوری نیز پرداخته اند.
برگزاری چهارشنبه سوری که در همه شهرها و روستاهای ایران سراغ داریم، بدین صورت است که شب آخرین چهارشبه سال یعنی نزدیک غروب آفتاب روز سه شنبه، بیرون از خانه، جلو در، در فضایی مناسب، آتشی می افروزند و اهل خانه، زن و مرد و کودک از روی آتش می پرند و با گفتن، زردی من از تو سرخی تو از من، بیماری ها و نا راحتی ها و نگرانی های سال کهنه را به آتش می سپارند تا سال نو را با آسودگی و شادی آغاز کنند.
تا زمانی که از ظرف های سفالین چون کاسه و بشقاب و کوزه در خانه استفاده می شد، پس از خانه تکانی، کوزه ای کهنه از پشت بام خانه به کوچه می اننداختند، کوزه ای که در آن آب و چند سکه ریخته بودند. اسفند دود کردن و آجیل خوردن، فال گرفتن، فال گوش که در آن در کوی و گذر به حرف عابران گوش می دادنند و از مضمون آن برای نیت خود تفأل می زدند، قاشق زنی که بدین صورت بود که معمولاً زنان روی خود را می پوشاندند و با قاشق یا کلید به خانه ها در می زنند، صاحب خانه شیرینی، میوه و یا پول در ظرف آنها می گذارد، از باورها و رسومی است که به ویژه در بین نوجوانان، هنوز به کلی فراموش نشده است و این رسوم و باورها در شهرهای مختلف با یکدیگر متفاوت اند.
بی گمان چهارشنبه سوری از رسم های کهن پیش از اسلام نیست. در آن زمان هر یک از روزهای ماه را نامی بود نه روزهای هفته را. استاد پورداود در این باره می نویسد: آتش افروزی ایرانیان در پیشانی نوروز از آیین های دیرین است، شک نیست که افتادن این آتش افروزی به شب آخرین چهارشنبه سال پس از اسلام رسم شده است، چه ایرانیان شنبه و آدینه نداشتند، روز چهارشنبه یا یوم الاربعاء نزد اعراب روز شوم و نحسی است.
جاحظ در المحاسن و الاضداد آورده است: و الاربعاء یوم ضنک و نحس.
این است که ایرانیان آیین آتش افروزی پایان سال خود را به شب آخرین چهارشنبه سال انداختند تا پیش آمدهای سال نو از آسیب روز پلیدی چون چهارشنبه برکنار ماند.
در باورهای عامیانه چهارشنبه روزی نامبارک است، سفر نبایستی کردن شب چهارشنبه، به احوال پرسی مریض نبایستی رفتن. منوچهر می گوید:
چهارشنبه که روز بلادست باده بخور به ساتکین می خور تا به عافیت گذرد
آتش افروختن شب چهارشنبه آخر سال، یا چهارشنبه آخر صفر را، برخی به قیام مختار نسبت می دهند: مختار سردار معروف عرب وقتی از زندان خلاصی یافت و به خونخواهی شهیدان کربلا قیام کرد، برای این که موافق و مخالف را از هم تمیز دهد و بر کفار بتازد، دستور داد شیعیان بر بام خانه خود آتش روشن کنند و این شب مصادف با شب چهارشنبه آخر سال بوده و از آن به بعد مرسوم شد.
در برخی از شهرهای آذربایجان چون ارومیه، اردبیل و زنجان همه چهارشنبه های ماه اسفند هر یک از نقش و نام معینی دارند که از جمله در منطقه زنجان بدین شرح است:
نخستین چهارشنبه را موله گویند و به شستن و تمیز کردن فرش های خانه اختصاص دارد.
دومین چهارشنبه را سوله گویند، در این روز به خرید وسیله ها و نیازمندی های عید می روند.
سومین چهارشنبه را گوله گویند و به خیس کردن و کاشتن گندم و عدس و غیره برای سبزه های نوروزی اختصاص دارد.
چهارمین و آخرین چهارشنبه سال یا همان چهارشنبه سوری را کوله گویند، کوله در ترکی به کعنای کهنه و فرسوده است.
در برخی از شهرهای ایران از جمله ایلام، تویسرکان، کاشان، زاهدان و... مراسم چهارشنبه سوری را آخرین چهارشنبه ماه صفر برگزار می کنند و آخرین آتش نیز از رسم ها است. بنابر نوشته تذکره صفویه کرمان نیز، چهارشنبه سوری در ماه صفر بوده است.
در اصفهان، چهارشنبه سوری را، چهارشنبه سرخی نیز می گویند. یکی از دلیل ها و سندهای دیگری که نشان میدهد چهارشنبه سوری از آیین های پیش از اسلام نیست، می تواند این باشد که مراسم آن در غروب آفتاب روز سه شنبه برگزار می شود.
در گاهشماری قمری آغاز بیست و چهار ساعت یک شبانه روز از غروب آفتاب روز پیش است و چهارشنبه سوری، مانند بسیاری از آیین هاف جشن ها و سوگواری های مذهبی همچون عید غدیر، نیمه شعبان، رحلت پیامبر که بر اساس گاهشماری قمری است، در غروب روز پیش برگزار می شود.
نحس بودن چهارشنبه در باورهای عامیانه باعث شده که هنوز بعدازظهر سه شنبه یعنی شب چهارشنبه به احوال پرسی بیمار نمی روند و پنجشنبه را عامه شب جمعه می گویند.
در صورتی که از آیین های کهن مثل نوروز، مهرگان، سده و ... که بر اساس گاهشماری خورشیدی است، آغاز بیست و چهار ساعت روز، از سپیده دم و یا از نیمه شب است.
آنچه که چهارشنبه سوری را به جشن ها و آیین های کهن ایران پیوند می زند، می تواند برگزاری رسم و جشنی به نام سور در روز پنجه یا خمسه مسترقه باشد که از آن تا سده چهارم، دوره سامانیان، آگاهی در دست است.
صاحب تاریخ بخارا از برگزاری رسمی که عادت قدیم و با افروختن آتش در شب سوری در پیش از نوروز همراه بوده خبر می دهد: آنگاه امیر سدید، منصور بن نوح، به سرای نشست، هنوز سال تمام نشده بود که چون شب سوری، چنان که عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند و پاره ای آتش بجست و سقف سرای در گرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت و ...
امروز با رسمیت یافتن تقویم مصوب 1304 دیگر از جشن های پنجه که در خوارزم، آغاز سال و در پارس پایان سال بود، کمتر نشانی می توان یافت. چهارشنبه سوری پایان ماه صفر نیز تا آنجا که آگاهی در دست است، فراموش شده و تنها با برگزاری مراسم چهارشنبه آخر سال یا چهارشنبه سوری، که در بردارنده رسم هایی از فرهنگ عامه است، مردم به پیشنواز نوروز می روند.
این یادآوری لازم است که با وجود تکنولوژی های جدید خانه سازی، ایجاد مجموعه های مسکونی، آپارتمان نشینی، در دسترس نبودن بوته و هیمه به علت استفاده از گاز و برق به عنوان وسیله حرارتی، در اختیار نداشتن کوزه و پشت بام و فضای مناسب جلوی در خانه و دگرگونی های دیگر فرهنگی، مراسم چهارشنبه سوری هنوز چهره نمادین خود را با دشواری به ویژه در شهرها و محله های سنتی نگه داشته است.
بیشتر بخوانیم:
حمله چنگیزخان مغول به ایران در دوره خوارزمشاهیان
پیدایش ادبیات و زبان و خط نویسی
