گئورگ ویلهلم فردریش هگل (1831-1770) یکی از فیلسوفان کلاسیک آلمانی، ایده آلیستی عینی بود. هگل جوان رادیکال بود و به انقلاب سده هجدهم فرانسه خوش آمد گفت و علیه نظام فئودالی رژیم پادشاهی پروس شورید اما واکنشی که در سراسر اروپا پس از سقوط امپراتوری آلمان بروز کرد بر شیوه تفکر هگل تاثیر گذاشت.
در سال 1818 به استادی دانشگاه برلین رسید و نماینده و حتی بنیادگذار فلسفه رسمی پادشاهی پروس گشت. فلسفه او بازتاب کامل تکامل تضادآمیز آلمان در آستانه انقلاب بورژوایی بود، حرکتی ناشی از دوگانگی بورژوازی نوخاسته آلمان که هگل اندیشه پرداز آن بود.
از این رو گرایش مترقی و حتی انقلابی فلسفه او انعکاس اقلیم انقلابی اروپای معاصر او، از یک سو و اندیشه های ارتجاعی و محافظه کارانه وی بازتاب نااستواری و بزدلی بورژوازی آلمان و تمایل آن به سازش با یونگرها از سوی دیگر بود.
دوگانه نگری او در تمامی نوشته های او از جمله پدیدار شناسی روح هویداست که مارکس آن را به مثابه منبع و رمز حقیقی فلسفه هگل، توصیف کرد. در این کتاب هگل تحول و تطور آگاهی انسانی را از نخستین علائم آن تا تکامل علم و روش شناسی علمی (پدیده شناسی-اصول پدیده های آگاهی از دیدگاه تکامل آنها) مورد بررسی قرار می دهد.
انگلس پدیدار شناسی روح را چونان جنین شناسی و دیرین شناسی روح انسانی و خاستگاه تاریخیتی که زیر لایه تفکر هگل را تشکیل می دهد توصیف می کند. کتاب حاوی تحلیلی از مقوله از خود بیگانگی است که بنابر آن، هگل جوهر کار را البته به شیوه ای ایده آلیستی، می شناسد و انسان و تاریخ او را چونان برآیند کار خود درک می کند (مارکس) و نیز حاوی اصول بنیادی دیالکتیک هگل، نمایش معقولی از این همانی تفکر و هستی است که آغازگاه دستگاه اندیشگی هگل و خودپویایی ایده مطلق چونان مبنا و جوهر کل جهان می باشد.
دستگاه ایده آلیسم عینی مطلق هگل که دایره المعارف علوم فلسفی در 1817، زمینه آن است مدعی است که تمامی پدیده های طبیعی و اجتماعی بر مطلق روح و خرد، ایده مطلق، عقل جهانی یا روح جهانی استوار است. این مطلق فعال است، فعالیت آن عبارت از تفکر یا دقیق تر، خودشناسی است.
ایده مطلق در سه مرحله تکامل می یابد:
1- تکامل ایده در آغوش خودش، در عنصر تفکر ناب، یعنی منطق که در آن ایده محتوای خود را در دستگاه منسجمی از مقوله های منطقی هم بسته و پیوسته آشکار می سازد.
2- تکامل ایده به شکل دیگر-بودی، به شکل طبیعیت، یعنی فلسفه طبیعت. هگل تاکید می کند که طبیعت تکامل نمی یابد، صرفاً تظاهر خارجی خودپرورانی مقوله های منطقی است که جوهر روحانی آن را تشکیل میدهند.
3- کامل ایده مطلق به درون خود پس می کشد و محتوای خود را در شکل های متفاوت تعقل و فعالیت انسانی به تصور می آورد. او بر این باور بود دستگاه اندیشگی او خودپرورانی ایده مطلق و در عین حال، خودشناسی آن را تکمیل کرد.
دیالکتیک هگل که به طرز مبسوطی در علم و منطق تشریح شده است، ارزشمندترین کمک به فلسفه بوده است. هگل قانون گذار تغییرات کمی به تغییرات کیفی، را صورت بندی کرد و شرح عمیق تضاد را ارائه داد که محرک اصلی کل تکامل است، قانون نفیِ نفی، دیالیکتیک شکل و محتوا، کل و جز را تعریف نمود، مقوله های واقعیت، ضرورت و صدفه و بسیاری دیگر را توضیح داد، دوگانه بینی اشیا فی نفسه کانی و جز آنها را بررسی و نقد کرد.
با این همه دیالکتیک هگل به نحو متمایزی با فلسفه ایده آلیستی وی ناجور است. ایده آلیسم فلسفه هگل و محدودیت های بورژوایی اش به ایده های دیالکتیکی خود او خیانت کرد، ادعای تکامل جهان و تکامل شناخت به حد کمال، تزریق رازوری و عرفان به دیالکتیک، کاربرد اصل تکامل صرفاً به پدیده های در قلمرو ایده و ساختن مقوله های منطق بصورت قالبی و مصنوعی.
او نتوانست و اکراه داشت که نتایج اجتماعی منسجم از دیالکتیک اخذ کند و خود را با وضع موجود آشتی داد و تا حد اعلام پادشاهی پروس چونان پایان دهنده تکامل اجتماعی، تحمل پیش داوری ملی گرایانه و جز آن پیش رفت.
فلسفه هگل بر تکامل مارکسیسم تاثیر قابل توحهی داشت که ارزشمندترین عنصر آن، دیالکتیک، را در تعالیم علمی تکامل طبیعت، جامعه و تفکر در خود گنجانید.
مارکسیسم مخالفت هگل با آگنوستی سیسم یا ندانم گوی، از تاریخ نگری او، از ایمانش به قدرت خرد انسانی و علم منطق اش که در آن پیوندهای جهان واقعی و مهم ترین قوانین حاکم بر شناخت را ردیابی کرد، استقبال نمود.
ببشتر بخوانیم:
محدودیت های شناخت انسانی در تجربه گرایی لاک
