زیمل تضاد فرد و ساختار اجتماعی را از پس دیدگاهی فلسفی می دید که به دست فیلسوف آلمانی، امانوئل کانت، شکل گرفته بود و هستی انسان را بر حسب تضادی دوگانه که زندگی را در مقابل شکل قرار می داد، توصیف می کرد. زندگی نیروی نامحدود خلاقیت در نظر گرفته می شد در حالی که شکل ها به صورت ظرف هایی تصور می شوند که زندگی را محدود و مهار میکنند. بنابراین همه هستی انسان مبارزه ای مداوم با زندگی برای غلبه بر شکل است.
اما هم چنان که زندگی خود را از یک شکل رها می سازد به ناچار با شکل جدیدی رودررو می شود و در واقع شکل جدیدی می آفریند. منطق تولید فرهنگی مستلزم کنش های آفرینش و ویرانگری است. این ضرورت خصلت ویرانگر این فرآیند است که زیمل را وادار می کند درباره تراژدی فرهنگ سخن بگوید.
زیمل این موضوع را تا اندازه ای به شیوه یا غیرتاریخی در نظر می گرفت به طور خلاصه امکان حل و برطرف کردن این تضاد وجود نداشت. این تضاد به سادگی بخشی از وضعیت انسان بود. مارکسیست هایی ماند گئورگ لوکاچ، دانشجوی سابقش از او به خاطر گرایشش به در نظر گرفتن فرهنگ به شیوه ای بی زمان انتقاد میکردند. با وجود این زیمل هم آهنگ تر با آنچه لوکاچ می خواست در شیفتگی ویژه اش به انواع خاص تضاد در فرهنگ مدرن خصلت مشروط تاریخی این فرایند دیالکتیک را نیز تصدیق می کرد.
می توان گفن زیمل تا اندازه زیادی با ارزیابی وبر از خصلت ستم گرانه عقلانی شدن بوروکراتیک، شکل ساختاری اجتماعی که به فرهنگ مدرن شکل می داد، موافق است اما کانون توجه او متفاوت بود زیرا او اصولا به بررسی شیوه هایی که افراد با آنها به محدودیت ها و اجبارهای مدرنیته پاسخ می دادند علاقه مند بود.
به سوی جامعه شناسی فراغت
زیمل نخستین جامعه شناسی بود که به جهان فراغت و مصرف گرایی توجه کرد. این امر مثلا در مقاله ای جالب با عنوان مُد به خوبی آشکار است. او در این مقاله دلایل تعدد تغییر مد، خواه مربوط به پوشاک، آشپزی، هنر، معماری، موسیقی باشد، خواه چیزهای دیگر، در فرهنگ مدرن را جستجو و بررسی می کند.
دلیل اصلی این امر به ادعای زیمل، این بود که دوره مدرن عصر عصبی تری است زیرا برخلاف گذشته چنان انواع گسترده ای از انتخاب برای مصرف کننده را عرضه می کند که به افراد امکان میدهد خود را از دیگران متمایز سازند. به دیگر سخن مردم به مدهای جدید و متفاوت با آهنگی پرشتاب تر جذب می شوند، چرا که می خواهند به هویت شخصی متمایز خود شکل بدهند.
با وجود این مد تنها مساله انتخاب های فردی نیست، در واقع این انتخاب ها را تقسیمات طبقاتی و تحرک اجتماعی سامان میدهد. زیمل آنتی تزی را میان میل به تمایز فردی، تمایل به جدا بودن و بی همتا بودن و گرایش به برابری اجتماعی، تمایل همه افراد، صرف نظر از موقعیت طبقاتی، به پذیرفتن مدهای رایج باز می شناسد که هم بخشی از انگیزه ای است که در پس انتخاب های مد قرار دارد و هم دلیلی برای دوره زندگی ناپایدار و معمولاً کوتاه هر مد خاص.
زیمل موشکافانه می گوید: ماهیت ویژه مد ایجاب می کند که تنها در یک زمان به دست بخشی از گروهی معین اعمال گردد و اکثر افراد صرفا در جهت پذیرفتن آن حرکت کنند. همین که نمونه ای عموماً پذیرفته شد به محض این که هر کاری که در آغاز شمار اندکی از افراد آن را انجام داده اند واقعا همه انجام دهند. ما دیگر از مد سخن نیم گوییم. مد همان گونه که گسترش می یابد به تدریج به سوی نابودی می رود.
زمیل شاید تا اندازه ای تناقض آمیز، بر آن بود که مد یکی از شیوه هایی است که به کمک آن افراد می کوشند آزادی درونی شان را حفظ کنند. آمادگی برای تبعیت از عوامل تعیین کننده بیرونی مدهای جاری و وابسته بودن به آنها بازتاب آمادگی برای صرف نظر کردن از استقلال خود است اما این به عقیده او تنها به عوامل بیرونی زندگی مربوط می شود. این آمادگی به فرد اجازه می دهد توجه خود رابر حفظ آزادی درونی در هسته آن متمرکز سازد.
او به شیوه ای همانند، ماجراجو را از گونه اجتماعی مدرنی می داند. فردی که در ماجراجویی درگیر می شود می کوشد از جریان های یکنواخت زندگی روزانه بیرون رود و در قلمرو فعالیتی با قواعد و آهنگی متمایز و ویژه گام نهد. کار در قلمرو ضرورت است اما در قلمرو اوقات فراغت است که ماجراجویی رخ می دهد.
در جهانی بوروکراتیک، عقل گرا و افسون زدایی شده، ماجراجویی این فرصت را برای فرد فراهم می کند که هر چند کوتاه از اجبارها و محدودیت های چنین نظم اجتماعی رها شود. ماجراجویی نوید هیجان، نوآوری و خودشکوفایی را می دهد. مثالی که زیمل در این مورد ذکر می کند ماجرای عشق پنهانی است با ترکیب فریبنده کام جویی و خطر پذیری اش.
آنچه زیمل مطرح می کرد یکی از جنبه های بسیار مهم تر و فراگیرتر زندگی مدرن بود، جنبه ای که پیش از این در تخقیقات جامعه شناختی به کلی نادیده گرفته شده بود. مفهوم ماجراجویی فعالیت های گوناگونی را در برمیگرفت که شامل سفر، زقابت های ورزشی و قمار و فعالیت های بیرون از خانه، مانند قایقرانی و کوهنوردی می شود.
به طور خلاصه جامعه شناسی زیمل بر آن است که مدرنیته تنها در صورتی ممکن است درک شود که بکوشیم رابطه دیالکتیکی کار با بازی و قلمرو ضرورت با قلمرو فراغت را بفهمیم.
درباره این که آیا باید زیمل را مدرنیست بدانیم یا پست مدرنیست، به نظر نمیرسد او در قالب هیچکدام از این دو گرایشش فرهنگی کاملاً بگنجد. همانطور که پژوهشگر دیرین آثار زیمل، دونالدلوین گفته است این از آن روست که جهانی که ما در آن زندگی میکنیم جهانی ذاتاً مبهم است بنابراین نه خوش بینی مفرط توجیه پذیر است و نه بدبینی.
افزون بر این شاید آنچه ما پست مدرن می نامیم در واقع نمودی از عصر مدرن باشد یعنی جنبه منفی یا رویه تاریک آن می توان گفت زیمل شاید بیش از هر یک از نظریه پردازان کلاسیک دیگر، مبهم بودن عصر خویش را دریافته باشد و جامعه شناسی او، در واقع بازتاب عمیق این شناخت است.
بیشتر بخوانیم:
هرشافت، ویژگی تغییرناپذیر جهان سیاست
چرا نابرابری پدید می آید؟/تحلیل نظریه مارکس-بخش سوم/ ظهور مالکیت خصوصی و امتیازات نابرابر
