مجموعه سه جلدی روزگار سپری شده مردم سالخورده اثر محمود دولت آبادی با بازگو کردن دو نسل، نسلی در روستا و نسلی در شهر به بیان ماجراهای افرادی می پردازد که سالخورده و فرتوت اند و اینک با یادآوری سالیان گذشته خود خاطرات دور سرگذشتشان را به یاد می آورند.
اینگونه است که کتاب به روایتی مفصل از دو نسل بدل می سازد. کتاب اول”اقلیم باد” همواره با نام خود ساکنان روستای کویری کلخچان را به تصویر می کشد. در کتاب اول” عبدوس” محور می باشد و زندگی اوست که در کتاب اول و دوم جریان دارد و داستان آن از زبان خود و برادرش و خواهرشان بازگو می شود.
عبدوس که در سن ده سالگی بی پدر شده سعی می کند روزگارش را باکار و تلاش سپری سازد. از همان دم مرگ پدر شروع به کار می کند گرچه کاری که با نارضایتی او توام است. سلمانی گری.
در رمان سه جلدی روزگار سپری شده مردم سالخورده حاکمیت دو دسته ارباب در روستا و تقابل روستائیان به طرفداری از اربابشان حوادثی را در داستان رقم می زند. نسل دوم، فرزندان عبدوس اند و سامون پسر چهارم از شش فرزند عبدوس متعلق به مقطعی از تاریخ ایران است که سلطنت از قاجار به پهلوی دست به دست شده است.
سامون، عاشق پدرش است و نا به سامانی و سرگردانی های عبدوس را به خوبی درک می کند. سامون نویسندگی را پیشه گرفته و نماینده نسل مهاجران و نسل تغییر شیوه و نوع زندگی، سنت ها را کنار زده و سعی در یکی شدن با زندگی شهری می کند.
کتاب سوم (پایان جغد) به شرح روح درد زده سامون می پردازد و با شرح هذیان های روح درد زده وی پایان می پذیرد روحی که آماده مرگ است. با بیان جزئیاتی از رنج و سختی روزگار و مبارزات و رفاقت ها و تلاش کاهنده سامون برای انطباق با زندگی به پایان می رسد.
این اثر سه جلدی با فضایی متفاوت از دیگر آثار دولت آبادی، خواننده عامی را سردرگم کرده و یا از همان ابتدا دلسرد می کند.
چرا که احتمالا این اثر پیامی ژرف را در پس اوهام و رویاهایی فراواقع گرایانه می خواهد بازگوید که نه تنها نمی تواند برای یک خواننده معمولی جذابیت آفریند بلکه یک منتقد حرفه ای و نکته سنج را نیز در لایه هایی از سردرگمی و یآس در این فضا گم می کند.
گرچه این اثر با سکوت منتقدان مواجه شد اما نمی تواند مهری بر عدم موفقیت آن باشد چرا که نوعی تازه از سبک و شیوه نویسنده را نشان داده است و رمان را از یکنواختی رمان های مرسوم متمایز می کند.
رمان سه جلدی روزگار سپری شده مردم سالخورده را می توان در شمار داستان های واقع گرای جادویی قرار داد. اگر دولت آبادی پیرو مکتب رئالیسم است این اثرش را اگر نگوییم کاملا اما بیشتر سوررئالیستی است. دراین داستان ها رویا و واقعیت باهم جوش می خورند. ترتیب توالی زمانی به هم می ریزد و روایت زمانی وقایع، استادانه جابه جا می شود و داستان ها با بهره گیری از قصه و ته رنگی از توضیحات اکسپرسیونیستی و سوررئالیستی روایت می شود.
بعضی از منتقدان به آثار چنین نویسندگانی اصطلاح دوستان شگرف را داده اند که در آن ها نویسندگان آگاهانه بیشتر از آنکه خوانندگان را در فضای قراردادی و سنتی داستان های گذشته قرار دهند به فضای پر پیچ و خم و غامضی می کشانند. در این نوع داستان ها مفاهیم واقعی در کنار رویا و جادو عرضه می شود که اگر چه خواننده در ابتدا گیج می شود اما به تدریج مورد پذیرش او قرار می گیرد.
در کتاب سوم کنکاش هایی که در روح سامون انجام شده است به حدی غیر فراگیر است که اغلب باید حتما تجربه شده باشند تا به بیان در آیند و سبک نویسندگی را تا این حد شهودی و فراواقعگرایانه نشان دهد.
کشمکش دائم نویسنده با موضوع مرگ و زندگی با رنگی فراواقعگرایانه به تصویر کشیده می شود. مرگ سامون، کاربرد نمادین کالسکه مرگ و دیگر افسانه هایی که درباره مرگ بیان می شود اثر را در شمار آثار واقع گرای جادویی قرار می دهد. بسامد بالای افسانه هایی با درون مایه مرگ و حیوانات نامرئی و عجیب و کابوس هایی در مورد مرگ از جمله ویژگی هایی است که اثر را خاص می کند. برای نمونه مرگ سامون و بازگشت دوباره اش به زندگی، خواننده را به یاد مرگ دوستان و نزدیکان خود می اندازد که در رویاها و خاطره هایش همیشه زنده اند گرچه مرده اند. در این مورد بارها میخوانیم که؛
از کنار قبرستان رد شدم حسش کردم و صدای پایش و صدای نفسش را حس کردم…
مرگ کودکی به نام سامون که به گمان در وجود سامون عبدوس به زندگی ادامه می دهد در قسمتی از کتاب اول به تفضیل بیان می شود که در پی کوچ خانواده بنا به فقر و قحطی از روستای خود فرار کرده در وسط کویر از گرسنگی و تشنگی در آغوش مادر می میرد؛ اما مادر مرگ او را نمی پذیرد. همه بر سرگذشت سامون سایه انداخته به نوعی آشفتگی در درونمایه منجر می شود.
مرگ سامون صنوبر به صراحت بیان می شود و نمی شود هم عذرا و هم صنوبر مادر سامون باشند اما بارها سامون عبدوس، هم صنوبر را مادر خود دانسته و هم عذرا را. شاید این مساله مبهم در ذهن نویسنده بوده تا خواننده را به مساله حلول ارواح و زندگی های متوالی توجه دهد. مهاجرت به شهرها نوعی بحران در وضعیت شخصیتی و هویتی کاراکترها ایجاد می کند. بیان فقر و قحطی بازتابی از روح زجر کشیده نویسنده است و از جمله مواردی که یکی از دغدغه های دائمی نویسنده هم است که در اکثر داستان هایش بیان شده است.
از دید نوع سبک و ساختار و روایت اثر می توان به نکات زیر هم اشاره ای داشت:
نگارش کتاب و زبان آن متنوع است. از لحاظ سادگی و روانی و بسامد کم لغات عربی ما را به یاد سبک خراسانی می اندازد. زبان بکار رفته در آن یا محاوره و عامیانه و یا در جاهایی ادبی است. لذا لحن یکپارچه و ثابت نیست.
با توجه به وجود اصطلاحات سبزواری گویش سبزوار را کمابیش در اثر مشاهده کرده و زان اثر را با نوعی رنگ اقلیمی و محلی می توانیم معرفی کنیم. واژگانی چون ترخت به معنی استوار و یا کلاونگ به معنی معلق نمونه هایی از آن است. دیگر ویژگی های مطرح در آن توصیفات و تصویرسازی هایش است که نویسنده سعی در تثبیت آن در اذهان مخاطبان خود داشته است.
به لحاظ روایت کتاب اول نوعی مصاحبه گونه است گویی سامون از عبدوس و عنو و عمه خود شرح قایع را می پرسد. زاویه دید اکثرا درونی است نه بیرونی یعنی داستان به وسیله شخصیت ها و گاه با حضور راوی پیش می رود در جاهایی هم به ندرت خطاب مستقیم به خواننده را می بینیم. مانند؛ شاید شماها دوست نداشته باشید بدانید کلوخ کوبی چیست اما سامون نمی تواند آن کار را از یاد ببرد….
خود دولت آبادی در مورد اثرش می گوید: شکافی بین سه جلد وجود دارد. هم محیط و هم مناسبات و هم افرادی که روی خاک راه می رفتند و به جایش آمده اند برروی آسفالت و حواشی شهر… این کتاب با دیگر آثار من تفاوت دارد اگرچه ریشه هایش همان ریشه های روحی و اقلیمی نویسنده است.
بیشتر بخوانیم:
