مسیحیت، مانند بسیاری از کیش های خاور زمین دینی بود که مخصوصاً ادعای نجات بشریت را داشت، توفیق بی مانند این دین در گرواندن جمعیت های انبوه شهرهای بزرگ روم در عصر امپراتوران به خود، توجه مقامات رومی را به آن جلب کرد.
مسیحیان چون از به رسمیت شناختن دین دولتی یا کیش پرستش امپراتور سرباز می زدند و چون از شرکت جستن در مراسم نسبتاً سهل انگارانه آن خودداری می کردند، خرابکاری سیاسی به شمار می رفتند و شدیداً تحت پیگرد قرار می گرفتند. تاسیتوس ضمن بحث درباره گرایش های روزگار خویش، مسیحیان را معتقد به یک آیین فاسد و عمل کنندگان به مراسمی گمراهی و زشت می نامید، که به گمان وی از مختصات کیش های خاور زمین به شمار می رفته اند.
سوءتفاهم بنیادی میان رومی معتقد به دین روم و رومی معتقد به دین مسیح، میتواند بازتاب ژرفتری از جهان نگری های ایشان پنداشته شود، به بیان درست تر و به گفته فردیناند لات: میان انسان های عصر جدید و انسان های روزگار باستان، دیگر فکر مشترکی وجود نخواهد داشت.
تضاد بنیادی بین روح شرقی و غربی آنچنان که در کتاب زکریای نبی اعلام شده که : حال که پسرانت را، ای صهیون، بر ضد پسرانت پروراندم، یک بار دیگر خشمگینانه در کلام ترتولیانوس مسیحی که پیش از 197 میلادی به مسیحیت گروید چنین طنین افکن می شود: چه وجه مشترکی بین آتن و اورشلیم وجود دارد؟ چه وجه مشترکی بین آکادمی افلاطون و کلیسا وجود دارد؟
با آنکه همه مسیحیان به هیچ وجه خصومت مطلق ترتولیانوس را نداشتند، خصومت بین خاورزمین سامی کهن و دنیای هلنی که آن را به تصرف درآورده بود، اجتناب ناپذیر و زایل نشدنی بود.
ناتورالیسم و خردگرایی یونانی به جزء لاینفک فرهنگ دنیای روم غربی تبدیل شده بود و در همان حال ضمن تماس با تمدن کهن خاورمیانه دگرگونی هایی پیدا کرده بود.
کیش های سّری با آن مراسم سّری ملهم از بدگمانی، خدایان نجات دهنده، پیام های رهایی بخش و علوم سرّی، افسانه های خورشید، مدار و باروری شان، شدیداً تحت تاثیر فرهنگ های سرزمین هایی چون مصر، بابل، ایران و حتی هندوستان بودند و با آنکه بسیاری از عناصر خود را از دستگاه فکری فلسفه هلنی به عاریت گرفته بودند، این دستگاه را به یک دستگاه رمزی تبدیل کردند و گونه ای فرمولنامه جادویی و رازهای عرفانی از بطنش فراهم آوردند که فقط تعداد انگشت شماری محرم راز از آنها خبر داشتند.
مسیحیت با آنکه بر تعالیم و سنت های یهود مبتنی بود و با بسیاری از کیش های خام که رومیانی چون تاسیتوس با آن درآمیختند تفاوت داشت، در واکنش طولانی و تاریخی خود علیه غرب هلنی، هم علیه جهان نگری آن، هم علیه مظهر مادی آن یعنی امپراتوری پیوسته ستمگرتر شونده روم با همان کیش ها متحد شد.
در نظر مسیحیان امپراتوری با آن اخاذی ها، قساوت ها، ماده پرستی ها، جنگ ها و خدایان دروغینش، قلمرو امپراتور یا قلمرو شیطان نامیده می شد ولی وقتی کنستانتین در سال 325 میلادی به مسیحیت گروید و آن را دین رسمی کشور اعلام کرد، امپراتوری روم برای مسیحیان به ارث گذاشته شد.
در سده هجدهم،گیبون در کتاب عظیمش به نام زوال و سقوط امپراتوری روم مسیحیت را علت اصلی آن فاجعه تا زمان خودش اعلام کرد. امروزه ما معتقد نیستیم که مسیحیت چنین نقشی داشته است، بلکه در اوایل سده پنجم میلادی، اوگوستین کتاب شهر خدای خود را برای دفاع از کلیسا در برابر این اتهام معتقدان به دین روم نوشت که می گفتند غارت شهر روم در سال 410 به دست گوتها، مجازاتی بوده است که خدایان باستانی به دلیل مسیحی شدن این شهر بر آن نازل کرده بودند.
فروپاشی امپراتوری که با تجزیه اسمی آن به امپراتوری شرقی و غربی در اواخر سده سوم آغاز شد، پدیده بسیار بغرنجی بود و نمی توان گناهش را به پای مسیحیان یا بربرها، قبایل سلت، ژرمن، اسلاو و دیگر ملت هایی که از هزاران سال پیش در جهت دست یابی به حوضه مدیترانه به حرکت درآمده بودند، نوشت. (اسلاف اینان را در مهاجرت های بزرگی که اوضاع مصر، بین النهرین، آسیای صغیر، کرت و یونان را آشفت، دیده ایم).
به هر حال از اواخر سده سوم به بعد، بخش هایی از امپراتوری، یعنی نه آن امپراتوری یکپارچه بلکه بقایای تکه تکه شده آن ترجیحاً به تصرف قبایل پیشگفته درمی آمد. غلبه روحی و ایدئولوژیک مسیحیان به شکل گرایش توده ای مردم به دین مسیحی، به موازات رخنه و اسکان تدریجی بربرهایی پیش می رفت که از این لحاظ مدت ها پیش در ساخت اداری و نظامی و تصرف رسمی سرزمین های امپراتوری حاضر شده بودند.
اقدامات بعدی این بربرها که در اواخر سده پنجم مسیحی شده و بر امپراتوری روم غربی مسلط شده بودند، تاریخ سده های میانه در جهان غرب را تشکیل می دهد. امپراتوری روم شرقی که عملاً ولی نه رسماً در اوایل سده پنجم از امپرتوری روم غربی مسلط شده بودند، تاریخ سده های میانه در جهان غرب را تشکیل می دهد.
امپراتوری روم غربی جدا شد، با نام امپرتوری بیزانس به راه ناگسسته خویش ادامه می دهد و به زبان و سنت های یونانی اش که در این دوره به مراتب خاورمآب تر شده بود بازمیگردد. دنیای بیزانس، به گونه ای ادامه شیوه زندگی در امپراتوری پسین و فرهنگ برخاسته از مسیحیت اولیه به شمار می رفت که در آن دمیده شده بود.
امپراتوری بیزانس با آن محافظه کاری شرقی اش که تا اندازه ای تمدن های خاور نزدیک را به یاد می آورد تا مدت هزار سال یونانی ارتدوکس می ماند و تغییری نمی کند، شکل های پیدایش را حفظ می کند، عنصر نوین را به طاق نسیان می سپرد و از آن جدا می افتد.
در سده هفتم، دین اسلام به صورت یک نیروی معنوی جدید از عربستان برمیخیزد و با شتابی درنگ ناپذیر و حیرت آور سراسر خاور نزدیک و حوضه دریای مدیترانه را در می نوردد. اسلام تمدن نوینی پی افکند که با مسیحیت رقابت کرد و شدیداً در اروپای سده های میانه موثر افتاد.
ترجمه های عربی آثار ارسطو و دیگر نویسندگان یونان باستان مشتاقانه از سوی اندیشمندان مسیحی سده دوازدهم و سیزدهم مورد مطالعه قرار می گرفت، غزل های عاشقانه و توصیفات شاعرانه طبیعت به زبان عربی، الهام بخش نخستین تروبادورها یا شاعران و خنیاگران دوره گرد فرانسوی شدند، دانشمندان عرب و مسلمانان دیگر پایه های حساب و جبر را به شکلی که در مدارس امروزی تدریس می شود، نهادند و کمک های ایشان به نجوم، پزشکی و علوم طبیعی تاثیری جاودانه بر فرهنگ و تمدن غربی کرده است.
یادمان های اولیه هنر اسلامی با یادمان های اولیه هنر مسیحی و هنر بیزانسی به عنوان مشتقی از سنت های کهن تر هنری خاور نزدیک و حوضه مدیترانه، وجه مشترک دارند. بدین ترتیب کهن ترین یادمان های هنر اسلامی به دوره جایگزینی هنر رومی پسین، هنر اولیه بیزانسی و هنر ایرانی توسط این هنر مربوط می شود، هر چند نگذشت که نیازهای گوناگون اجتماعی و دینی، نخستین الگوها یا نمونه های مشابه را به شکل هایی اساساً متفاوت با شکل هایی که در عالم مسیحیت به خود گرفتند، تبدیل کردند.
بیشتر بخوانیم:
شهر سازی در دولت روم پیشین چگونه بود؟
جنگ های بزرگ تاریخ - نبرد ایران و رم در زمان ساسانیان
سهم خاورنزدیک در تمدن باختری- زندگی اقتصادی و سازمان حکومت
