طرح های بلندپروازانه امپراتوری در دوره امپراتوری پیشین، در معماری آن، البته چشمگیرتر از هر عرصه دیگری بازتاب یافته اند. شرایط نشبتاً ماندگار دوره صلح و آرامش روم، رومی کردن ایالت ها را امکان پذیر ساخت و شهرنشینی، برنامه ریزی و ساختمان شهرها، در این روند، نقش اصلی را ایفاد کرد.
رشد سریع جمعیت مخصوصاً جمعیت شهری را علت گریز مردم به ویلاهای حومه شهرها بود. فشار جمعیت در خود شهر، ساختن خانه های بزرگ و دهلیز سرگشاده دار رومی را از رواج انداخت. در شهر رم جمعیتی نزدیک به یک میلیون نفر می بایست در واحدها یا بلوک های چند طبقه آپارتمانی جا داده می شدند. چیزی نزدی به 90 درصد جمعیت شهر رم در 45000 بلوک آپارتمانی با حداکثر ارتفاع قانونی یعنی 5 طبقه به بلندی 18 تا 22 متر، سکونت داشتند.
بیشتر جمعیت تقریبا 50 هزار نفری شهر اوستیا، بندرگاه شهر رم، در این گونه خانه های آپارتمانی جا داده شده بود. برخی از خانه های مزبور تا کف طبقه سوم، همچنان برجا مانده اند. بیشتر این خانه ها از آجر و برخی نیز از بتن ساخته شده بودند. طبقه همکف به مغازه ها اختصاص داده می شد، آپارتمان ها در بالای مغازه ها ساخته می شدند و هر یک پلکان جداگانه ای داشتند.
بیشتر آپارتمان های آن روز در مقایسه با آپارتمان های امروزی، بسیار جادارتر بودند و اپارتمان های دو طبقه های تا دوازده اتاق داشتند. در نمونه بازسازی شده یک بلوک آپارتمانی شهر اوستیا، بلوک های آپارتمانی به گرد حیاطی مرکزی ساخته می شدند که با مناظری آراسته می شد و گاه یک زیارتگاه کوک نیز داشت.
ظاهراً بیشتر آپارتمان ها بالکن داشتند که امروزه نیز از ویژگی های ثابت خانه های ایتالیاست. فقط در آپارتمان های بسیار مجلل توالت خصوصی ساخته می شد، ساکنان بقیه آپارتمان ها از آبریزگاه های مشترک یا عمومی در طبقه همکف استفاده می کردند.
در بلوک های آپارتمانی حمام خصوصی نبود ولی حمام های عمومی در نقاط سهل الوصول شهر پراکنده بودند و به شبکه های گرمایش پیشرفته ای مجهز بودند که در خانه ها و آپارتمان های خصوصی اثری از آنها نبود. این وضع در بخش هایی از ایتالیای امروزی همچنان پابرجا مانده است.
تراکم جمیعت در شهرها باعث افزایش بی وقفه کرایه خانه و روییدن خانه های سرهم بندی شده ارزان قیممت در همه جا شد. کمبود مصالح غالباً با طراحی بد توأم می شد، مثلا پی ساختمان را نسبت به ارتفاع آن بسیار کوچک می گرفتند و ار فضای محدود موجود در ساختمان مزبور نیز حداکثر استفاده ممکن را به عمل می آوردند.
آسایش شهروند متوسط الحال و فقیر روم باستان تا اندازه ای بیش از آنچه بر ما دانسته است، به امکاناتی بستگی داشت که دولت در پایتخت، ایالت ها و شهرها تامین می کرد. دولت وظیفه توزیع مواد غذایی، تامین آب، بهداشت، جاده و پل برای استفاده میلیون ها انسان را برعهده داشت، مردم از خدمات حفاظتی نیروهای پلیس و آتش نشانی نیز برخوردار بودند.
اداره این خدمات در روزگار پرشکوه امپراتوری روم، در مقایسه با معیارهای امروزی نیز کارآمد بود، البته با در نظر گرفتن محدودیت های ناشی از تکنولوژی و شبکه گسترش نیافته ارتباطات در آن روزگار، مساله تامین آب کافی برای جمعیت شهرهای پرازدحام، پس از مساله توزیع مواد غذایی در درجه دوم اهمیت قرار داشت.
رومیان نخستین ملتی بودند که برنامه ای منظم برای گسترش شبکه های آبیاری در کارهای شهرسازیی خویش داشتند. شهر رم در نخستین سال های سده چهارم پیش از میلاد دست اندر کار ساختمان چندین آبگذر میان دره ای برای خود شد و آبگذرهای رومی چه در ایتالیا و چه در ایالات آن برجا مانده است.
آب را از سرچشمه اش با استفاده از جریان ثقل که مستلزم ساختن کانال هایی با شیب کاهش یابنده تدریجی، گاه به طول بیش از 75 کیلومتر بود تا شهر نهرکشی می کردند و می رساندند، این کار حتی با معیارهای امروزی از دستاوردهای چشمگیر مساحی و مهندسی به شمار می رود. آبگذر میان دره ای پون دوکار نزدیک شهر نیم، در فرانسه جنوبی، یکی از زیباترین و جالب ترین نمونه های مهارت رومیان در کارهای مهندسی است.
عرض هر دهانه بزرگ به 25 متر می رسد و از بلوک های سیمان کاری شده ای که هر کدام دو تن وزن دارد ساخته شده است. آهنگ شتابان قوس های کوچک بالایی (محل انتقال کانال) که سه تا سه تا روزی قوس های بزرگتر ساخته شده اند، گواهی است برحس تشخیص زیبایی و کاربرد عملی آن توسط مهندس رومی، آبگذر تکمیل شده، آب را پس از طی مسافتی در حدود 45 کیلومتر به شهر نیم می رساند و روزانه نزدیک به 100 گالن آب در اختیار هر یک از ساکنان آن قرار می داد.
خدماتی از این قبیل و ساختمان های عظیمی که برای تحقق آنها مورد استفاده قرار می گرفتند ملت های گوناگونی را که در زیر حاکمیت روم قرار گرفته بودند متقاعد می کرد که تن در دادن به قدرتی چنین کاردان و استفاده از مزایای آن، از عواقب رومی شدن ایشان خواهد بود.
اگر ساختن آبگذر می تواند ارزش احترام به رم را نشان دهد، ساختن یک شهر چه احترامی برخواهد انگیخت! در تیمگاد یا تاموگادیس شمال آفریقا، در حدود سال 100 میلادی رومیان شهری ساختند که تا انهدام نهایی اش توسط مورها در سده ششم میلادی پابرجا مانده بود.
این شهر که به فاصله 150 کیلومتری دریا و در امتداد یک جاده نظامی ساخته شده بود، اختصاصاً برای استقرار یک پادگان نظامی به منظور آرام نگه داشتن قبایل محلی در نظر گرفته شده بود. ولی این نقش اولیه بلافاصله دگرگون شد و دولت از صرف هیچ هزینه ای در جهت هرچه جالب تر کردن این شهر کوچک ایالتی برای ساکنان محلی اش فروگذار نکرد.
در اینجا آفریقایی ها حضور جسمانی امپراتوری روم را احساس می کردند، و این شهر نیز نماینده افتدار امپراتور و تمدن روم به شمار می رفت. شهر تیمگارد مانند بسیاری از دیگر سکونتگاه های مستعمراتی کلید سیاست رومی سازی بود. نقشه این شهر با دقتی بی مانند تهیه شده بود و طرحش بر نقشه اردوگاه های نظامی رومیان (دژ مستحکم یا کاستروم) استوار بود.
شهر نمونه رومی در ایالات به شکل یک مربع تقسیم شده به خانه های مساوی از طریق دو شاهراه یا شریان ارتباطی اصلی عمود برهم ساخته می شد، که محور شمالی- جنوبی آن را کاردو و محور شرقی – غربی اش را دکومانوس می نامیدند، فوروم شهر نزدیک محل تقاطع این دو جاده قرار می گرفت.
محلات شهر به بلوک های چهارگوش تقسیم می شدند و فوروم و ساختمان های همگانی مانند تئاتر، حمام ها و کتابخانه در زمین هایی به مساحت چندین برابر مساحت بلوک های مزبور ساخته می شدند. در تیمگاد چندین دروازه عظیم به درون شهر گشوده می شدند و دورتادور خیابان های شهر نیز ستون بندی شده بودند. این شهر در حدود یکصد و بیست هزار مترمربع مساحت داشت و جمعیت دو هزار نفری اش در آغاز ساختمان، سریعاً پس از تکمیل آن به پانزده هزار نفر رسید.
نقشه کلی شهر دگرواره ای از نقشه هیپوداموس بود، ولی نظم و طبقه بندی دقیق تری داشت و بین فوروم آن با مرکز اصلی ترافیک نیز فاصله ای انداخته شده بود. اینکه دیده می شود بیشتر این سکونت گاه های استعماری مطابق نقشه مشابهی طراحی می شدند، چه در شمال آفریقا و چه در خاور نزدیک و چه در انگلستان، به گونه ای مشخص تر از هر ساختمان یا پروژه ساختمانی، یکپارچگی و نیروی متمرکز امپراتوری روم را در اوج اقتدارش بیان می کند.
بیشتر بخوانیم:
جنگ های بزرگ تاریخ - نبرد ایران و رم،؛ تراژان و ایران
دوره پیش از تاریخ چین و افسانه آفرینش از نظر چینیان
حمله مغولان به روسیه و شرق اروپا
