نظریه رشد فروید تقریباً به طور انحصاری به اوایل کودکی می پردازد. از نظر فروید 4 یا 5 سال اول زندگی یا مرحله کودکی برای شکل گیری شخصیت اهمیت زیادی دارد. این مرحله، دوره نهفتگی 6 یا 7 ساله را به دنبال دارد که در این مدت، رشد جنسی کمی صورت می گیرد یا اصلاً صورت نمی گیرد. بعداً هنگام بلوغ، زندگی جنسی از نو فعال می شود و مرحله تناسلی آغاز می گردد. رشد روانی-جنسی، سرانجام به پختگی منتهی می شود.
دوره کودکی
یکی از مهم ترین فرض های فروید این است که کودکان از زندگی جنسی برخوردارند و در 4 یا 5 سال اول بعد از تولد، دوره رشد جنسی پیش تناسلی را می گذرانند. زمانی که فروید برای اولین بار وجود میل جنسی کودکی را مطرح کرد، گو اینکه این مفهوم جدید نبود، با مقاومت هایی روبرو شد.اما این روزها تقریباً همه مشاهده گران دقیق قبول دارند که کودکان از طریق نواحی شهوت زا لذت میبرند، به اندام های تناسلی علاقه نشان می دهند و حتی برانگیختگی جنسی از خود بروز می دهند.
میل جنسی کودکی از این نظر که قادر به تولید مثل نیست و منحصراً خودانگیز است، با میل جنسی بزرگسالی تفاوت دارد. با این حال، غریزه جنسی در کودکان و بزرگسالان می تواند از طریق اندام های دیگری غیر از اندام های تناسلی ارضا شود. دهان و مقعد خیلی نسبت به تحریک شهوت انگیز حساس هستند.
فروید مرحله کودکی را بر حسب اینکه کدام یک از سه ناحیه شهوت زا بیشترین رشد را کرده باشد، به سه مرحله تقسیم کرد. ابتدا مرحله دهانی سپس مرحله مقعدی و آلتی به دنبال آن هستند. این سه مرحله کودکی هم پوش هستند به طوری که مراحل پیشین بعد از شروع مراحل بعدی ادامه می یابند.
مرحله دهانی
چون دهان اولین اندامی است که به کودک لذت می دهد، اولین مرحله رشد کودکی فروید، مرحله دهانی است.کودکان غذای حیات بخش را از طریق حفره دهان کسب می کنند، اما غیر از آن، از طریق مکیدن نیز لذت می برند.
هدف جنسی فعالیت دهانی نخستین، جذب یا دریافت کردن شیء غریزی، یعنی پستان است. در این مرحله جذب دهانی؛ کودکان در مورد شیء لذت بخش احساس تردید نمی کنند و نیازهای آنها معمولاً با کمترین ناکامی و اضطراب، ارضا می شوند. اما وقتی که آنها بزرگتر می شوند به خاطر تغذیه زمان بندی شده، افزایش فواصل زمانی بین وعده های غذا و از شیر گرفتن به احتمال بیشتری دچار احساس ناکامی و اضطراب می شوند و این اضطراب ها عموماً با احساس تردید نسبت به شیء مهرورز (مادر) و افزایش توانایی خود (ایگو) نوشکفته آنها در دفاع کردن از خودش علیه محیط و اضطراب همراه هستند.
پیدایی دندان ها به دفاع کودکان علیه محیط، کمک شایانی می کند. آنها در این مقطع، وارد دومین مرحله دهانی می شوند که فروید آن را دوره سادیسم دهانی نامید. کودکان در این دوره از طریق گاز گرفتن، بستن دهان، لبخند زدن و گریه کردن به دیگران پاسخ می دهند. اولین تجربه خودانگیز آنها شست مکیدن است که نوعی دفاع علیه اضطراب است و نیاز جنسی، اما نه نیاز غذایی آنها را ارضا می کند.
هنگامی که کودکان بزرگتر می شوند، دهان همچنان ناحیه ای شهوت زاست و زمانی که آنها بزرگسال می شوند، می توانند نیازهای دهانی خود را به شیوه های مختلف از جمله مکیدن آب نبات، جویدن آدامس، جویدن مداد، پرخوری، کشیدن سیگار و حتی اظهارات گزنده و نیشدار ارضا کنند.
مرحله مقعدی
غریزه پرخاشگری که در خلال سال اول زندگی حالت سادیسم دهانی می گیرد، در سال دوم که مقعد از لحاظ جنسی ناحیه ای لذت بخش می شود به رشد کامل تری می رسد. چون در این دوره ارضا از طریق رفتار پرخاشگرانه و عمل دفع حاصل می شود. فروید آن را مرحله سادیسم مقعدی نامید اما روان کاوان فعلی آن را مرحله مقعدی می نامند. این مرحله به دو زیر مرحله مقعی نخستین و پایانی تقسیم می شود.
در نخستین، کودکان با نابود کردن یا رها کردن اشیا ارضا می شوند. در این زمان، ماهیت ویرانگر غریزه سادیستی از غریزه شهوت قوی تر است و کودکان معمولاً نسبت به والدین شان پرخاشگرانه رفتار می کنند، زیرا با آموزش استفاده از توالت، آنها را ناکام کرده اند.
بعداً هنگامی که کودکان وارد مرحله پایانی می شوند گاهی به مدفوع شان علاقه پیدا می کنند، علاقه ای که از لذت شهوانی عمل دفع حاصل می شود. کودکان معمولاً مدفوع شان را به عنوان جایزه ای ارزشمند به والدین عرضه می کنند! اگر والدین این رفتار کودکان را بپذیرند و تحسین کنند، آنها بزرگسالان بخشنده ای خواهند شد. از طرف دیگر اگر هدیه آنها به صورت تنبیهی رد شود روش دیگری را برای کسب لذت مقعدی اختیار می کنند یعنی نگهداشتن مدفوع تا زمانی که فشار، آزارنده و از لحاظ شهوانی تحریک کننده شود.
این شیوه لذت خودشیفته و مازوخیستی، شالوده شخصیت مقعدی را می ریزد: افرادی که با نگهداشتن و تملک اشیا و مرتب کردن آنها به صورت بیش از حد پاکیزه و منظم به کسب ارضای شهوانی ادامه می دهند. فروید فرض کرد افرادی که شخصیت مقعدی پرورش می دهند در کودکی نسبت به آموزش استفاده از توالت سرسختی نشان داده اند، اغلب مدفوع خود را نگه داشته اند و مدت این موزش را بیش از حد طولانی کرده اند. این شهوت گرایی مقعدی به مثلث مقعدی نظم و ترتیب، خست و لجبازی تبدیل می شود که مشخص کننده شخصیت مقعدی بزرگسال است.
البته همه تکانه های شهوانی مقعدی به این سه صفت شخصیت بزرگسال تبدیل نمی شوند. برخی از آنها به طور کامل تری سرکوب شده و به شکل نشانه های روان رنجوری آشکار می شوند و برخی دیگر، در دوره های آلتی و تناسلی رشد ابراز می شوند.
فروید معتقد بود که در مورد دخترها، شهوت گرایی مقعدی به شکل رشک آلت مردی در مرحله آلتی درمی آید و سرانجام می تواند با به دنیا آوردن بچه، ابراز شود. او در ضمن معتقد بود که مفاهیم آلت مردی و بچه، در ناهشیار معنی یکسانی دارند، زیرا به هر دوی آنها با عنوان کوچولو اشاره می شود. همچنین چون شکل مدفوع کشیده است و از بدن دفع می شود، از بچه غیرقابل تشخیص است و هر سه مفهوم آلت مردی، بچه و مدفوع در رویاها با نمادهای یکسانی بازنمایی می شوند.
در مراحل دهانی و مقعدی، بین رشد روانی-جنسی مرد و زن، تمایز اساسی وجود ندارد و کودکان هر دو جنس می توانند جهت گیری فعال یا منفعل را پرورش دهند. نگرش فعال معمولاً با آنچه فروید صفات مردانه سلطه گری و سادیسم نامید، مشخص می شود در حالی که جهت گیری منفعل با صفات زنانه تماشاگری جنسی و مازوخیسم مشخص می شود. با این حال هر یک از این جهت گیری ها یا ترکیبی از هر دو، می توانند در دخترها و پسرها پرورش یابند.
مرحله آلتی
تقریباً در 3 یا 4 سالگی، کودکان سومین مرحله رشد کودکی، مرحله آلتی را آغاز می کنند و این زمانی است که منطقه تناسلی ناحیه شهوانی اصلی می شود. این مرحله ای است که برای اولین بار با دوگانگی بین رشد مرد و زن مشخص می شود، تمایزی که فروید معتقد بود علت آن تفاوت های کالبدشناختی بین دو جنس است که به آناتومی سرنوشت معروف است. این اظهارنظر زیربنای اعتقاد فروید به این است که تفاوت های بدنی بین زنان و مردان، بسیاری از تفاوت های روان شناختی مهم را توجیه می کند.
استمناء که در مرحله دهانی آغاز شده است، اکنون وارد مرحله دوم و مهم تر می شود. استمناء در مرحله آلتی تقریباً همگانی است، اما چون والدین عموماً از این کار ممانعت می کنند، کودکان میل هشیار خود را به استمناء تا زمانی که دوره آلتی به آخر برسد، سرکوب می کنند. درست به همان صورتی که تجربیات قبلی کودکان در مورد از شیر گرفتن و آموزش استفاده از توالت به تشکیل شالوده رشد روانی-جنسی آنها کمک می کند. تجربه آنها در مورد ممانعت از استمناء نیز همین کار را می کند. با این حال، تجربه آنها در مورد عقده ادیپ، نقش بسیار مهم تری در رشد شخصیت شان ایفا می کند.
بیشتر بخوانیم:
رابطه گرایش مذهبی با سلامت روانی
مراحل رشد طبق نظر فروید- دوره کودکی (آشنایی با عقده ادیپ)
مراحل رشد طبق نظر فروید- دوره نهفتگی، تناسلی و پختگی
