در ایران از کهن ترین زمان در هر ماه جشنی که نام آن ماه را داشت برگزار می شد. از این جشن های دوازده گانه تنها جشن تیرگان با نام تیرماه سیزه شو یعنی شب سیزده تیر ماه، هنوز در مازندران برگزار می شود ولی برگزاری جشن های دیگری چون فروردین گان، اردیبهشت گان و ... به دست فراموشی سپرده شده است.
انتخاب روزهای جشن بدین شیوه بود که چون در تقویم کهن هر یک از سی روز ماه را نامی است که نام دوازده ماه نیز در شمار آن سی نام است، جشن هر ماه در روزی بود که نامش با نام ماه یکی بود و نام ها متعلق به سی فرشته نگاهبان روزها و ماه ها است. جشن تیرگان روز سیزدهم ماه تیر (روز تیر) است.
افزون بر یکی بودن نام روز و ماه، جشن تیرگان را سالروز حماسه معین کردن مرز ایران با تیراندازی آرش می دانند.
ابوریحان بیرونی در التفهیم آورده است: بدین تیرگان گفتند که آرش تیر انداخت از بهر صلح منوچهر که با افراسیاب ترکی کرده است بر تیر پرتابی از مملکت، و آن تیر گفتند، او از کوه های طبرستان بکشید تا بر سوی تخارستان.
ابوریحان پیدایش جشن تیرگان و شرح برگزاری آن را در آثارالباقیبه تفصیل آورده و برای پیدایی آن دو سبب نقل کرده است؛ یک سبب تیر اندازی آرش برای مرز ایران و توران بود، سبب دوم آن که دهوفذیه که به معنای نگهداری مُلک و فرمانروایی در آن و دهقنه به معنای عمارت و زراعت و قسمت کردن است و با هم همراند و کتابت به وسیله هوشنگ و برادرش در این روز صادر شد.
مقدسی، جغرافی دان نامی قرن چهارم، از برگزاریی رسم و آیینی در روز تیر از ماه تیر (تیرگان) خبر می دهد که نشان دهنده درخواست مردم از کوه برای برآورده شدن آرزوهایشان در این روز است: در حومه کاشان کوهی است که آب مانند عرق از آن می چکد ولی جریان نیابد و چون هر سال روز تیر از ماه تیر باشد، مردم در پای کوه گردآیند و ظرف ها بیاورند. پس هر دارنده ظرف یا یک دستک بر کوه کوبیده و می گوید برای فلان کار از آب خود به ما بیاشامان، پس هر یک به اندازه نیاز می گیرند.
نشانه های برگزاری جشن تیرگان از قرن ششم به بعد در سندهای تاریخی اندک است. در روزگار ما فقط در شهرهای مازندران مراسم تیرما سیزه شو برجای مانده است. تیرماه در تقویم مازندارنی (مانند تقویم فرس قدیم) مصادف با آبان ماه در تقویم جلالی (تقویم امروز ایران) است. محاسبه فصلها، فعالیت های کشاورزی و جشن های کهن بر پایه تقویم محلی مازندرانی تا یک نسل پیش رایج بود.
تیرماه در تقویم ایرانی چند سده به آغاز فصل پاییز رسیده بود. بدین معنی که از زمان خسرو پرویز در پی نابسامانی های کشور، محاسبه کبیسه به دست فراموشی سپرده شد. در نتیجه با گذشت زمان آغاز سال یعنی فروردین از اول بهار (ورود خورشید به برج حمل) به اول تابستان (ورود خورشید به برج سرطان) کشانده شد و مدت ها در این وضعیت کبیسه می کردند.
ایرانیان وقتی که سالهای خود را کبیسه می کردند، فصل های چهارگانه را با ماه های خود علامت می گذاشتند زیرا این دو بهم نزدیک بودند: فروردین ماه اول تابستان، تیرماه اول پاییز، مهر ماه اول زمستان و دی ماه اول بهار بود و روزهای خاص در این فصل داشتند که بر حسب فصل های چهارگانه به کار می بستند و چون کبیسه اهمال شده، اوقات آنها بهم خورد. این نابسامانی ها ناگزیر برگزاری جسن ها، آیین های همگانی، فعالیت های کشاورزی و به ویژه زمان گرفتن مالیات ها را تغییر می داد.
متوکل وزیری داشت نام او محمد بن عبدالمالک، او را گفت افتتاح خراج در وقتی باشد که مال در آن وقت از غله دور باشد و مردمان را رنج می رسد و آیین ملوک عجم چنان بوده است که کبیسه کردند تا سال به جای خویش بازآید و مردمان را به مال گذاردن کمتر رسد چه دستشان به ارتفاع رسد. متوکل اجابت کرد و کبیسه فرمود و آفتاب را از سرطان به فرورین یا برج حمل بازآوردند و مردمان در راحت افتادند و آن آیین بماند.
در ادبیات قرن های چهارم و پنجم نمونه های زیادی را می توان یافت که نشان دهد تیر ماه، در فصل خزان بوده است:
اگر به تیر مه از جامه بیش باید تیر / چرا برهنه شود بوستان چو آید تیر (عنصری)
گهی نو بهار آید و گاه تیر / جوان است گیتی گه و گاه پیر (اسدی)
بهار و تموز و زمستان و تیر / نیاسود هرگز یل شیر گیر (فردوسی)
در بین زرتشتیان کرمان تا چند سال پیش مراسمی در دهه دوم تیر ماه برگزار می گردید که به آن تیروجشن می گفتند و هنوز به کلی فراموش نشده است. جوان تر ها نخی به دست یا دکمه خود می بستند و چندین روز بعد یعنی روز باد (22 تیر ماه دینی مطابق با 19 تیرماه رسمی) که آن را تیروباد گویند، با درخواست آرزوها، آن نخ را در گوشه صحرا یا پشت بام ها به باد می دادند. بعضی بچه ها، بادبادک های رنگین نیز درست می کردند و مسابقه می دادند، دید و بازدید و خوردن آجیل، سرگرمی عمومی، خصوصاً سرگرمی بچه ها بود. آب پاشی به یکدیگر از پشت بام ها و در خانه و گذر نیز مرسوم بود.
در کاریزات، بخشی در 120 کیلومتری جنوب یزد، مراسمی در اول تیر ماه به نام آب تیر ماهی برگزار می شود که می توان آن را از مراسم جشن تیرگان دانست.. به وسیله پسری نابالغ، دوره ای (کوزه ای با دهانه گشاد برای نگهداری ترشی و مربا) را از آب هفت چشمه یا قنات پر می کنند. آب را نباید آسمان ببیند. زنان و دختران هر یک شی ای نشانه گذاری شده مثل دکمه، مهره و... در آن می اندازند. کسی را که در ده اشعار زیادی از فردوسی، حافظ، باباطاهر یا فایز می داند دعوت می کنند و او با خواندن شعر، اشیا را یکی یکی از ظرف بیرون می آورد و صاحب هر شی فال خود را از شعر خوانده شده در می یابد. این مراسم با خیس کردن یکدیگر به پایان می رسد.
می دانیم که همه پدیده ها، نهادها، آیین ها، جشن ها و همه زمینه های فرهنگ با گذشت زمان دگرگون می شوند و با زمان و مکان هماهنگ می شود. حال بی مناسبت نیست که پیرامون زمینه های همگون و ناهمگون این جشن و مراسم هایی که بین زمان و مکان برگزاری آنها صدها سال و فرهنگ فاصله است بپردازیم:
الف)خوردنی ها: هر چند که مردم نگاری و تک نگاری دقیقی از خوراک ها و پذیرایی های جشن تیرگان در گذشته نداریم و سندها منحصر به اشاره هایی است که درباره خوردنی های ویژه این جشن شده، کتاب های آثار الباقیه و زین الاخبار از پختن میوه و گندم در این روز خبر می دهند و امروز در تنقلات تیرما شیزه شو، گندم برشته و میوه وجود دارد.
ب) شگون و تفأل: درخواست برآورده شدن آرزوها در همه جشن ها یکسان است. نگرانی از حادثه ها و رویدادهای آینده، انگیزه ای همگانی و همه زمانی است. رسم تفأل و توسل به آنچه در باور عامه شکون دارد مختص جشن تیرگان نیست، در بسیاری از آیین ها و رسوم و گردهمایی ها معمول می باشد.
ج) نقش جوانان و نوجوانان: شاید بتوان گفت که در همه جشن ها، نیروی کارا، پر جوش و خروش و شادی آفرین را نوجوانان و کودکان تشکیل می دهند. البته نقش بزرگسالان برای برپایی و پایداری جشن ها اساسی است ولی به علت موقعیت اجتماعی و وضعیت جسمانی معمولاً بزرگسالان رفتار و کرداری جدی و رسمی دارند. جنب و جوش و خنده و بازی و گرمی بازار جشن ها، که گاهی نیز غیررسمی و در حاشیه است، بر عهده نوجوانان است. در تیرما سیزه شو گروه جوانان و بچه ها را در کوچه ها به آوازخوانی، جمع آوری میوه و شیرینی از خانه ها می بینیم.
د) آب پاشی به دیگران: از جمله رسم های برخی جشن ها، چون نوروز، تیرگان و... آب پاشی و خیس کردن دیگران بوده است. این رسم با آنکه وضع، نوع مد و فرهنگ پوشاک تحول یافته، هنوز در برخی از شهرها و جشن ها رایج است. این رسم آب پاشی در نوروز را ابوریحان از زمان حضرت سلیمان میداند. ریشه آب پاشی در نوروز هم از این داستان می داند که در کشور ایران دیرگاهی باران نبارید، ناگهان به ایران سخت ببارید و مردم به این باران تبرک جشتند و از این آب به یکدیگر پاشیدند و این کار همینطور در ایران مرسوم بماند.
در جشن تیرگان، شست و شو کردن در آب روان رسمی کهن است، ابوریحان می نویسد: چون کیخسرو از جنگ با افراسیاب برگشت در این روز (تیرگان) به ناحیه ساوه عبور نمود و به کوهی که به ساوه مشرف بود بالا رفت و تنها خود او، بدون هیچ یک از لشکریانش به چشمه ای وارد شد و فرشته ای را دید، در دم مدهوش شد ولی این کار با رسیدن بیژن پسر گودرز مصادف شد و قدری از آب چشمه بر روی کیخسرو ریخت و رسم اغتسال و شست و شوی به این آب و دیگر آب های چشمه سارها باقی ماند.
بیشتر بخوانیم:
شراب از چه زمانی مورد استفاده قرار گرفت؟
