بیزانس در حقیقت مرحله دیگری از تداوم تاریخ روم و اسکندر کبیر و تمدن کلاسیک یونان بود. با وجودی که مسیحیت را آگاهانه پذیرفته بود از اینکه وارث یونان بود به خود می بالید و با آنکه خدایان و اساطیر مشرکان را نفی می کرد در حفظ ارزش های آن می کوشید.
نتیجه این وضع اختلال تناقض آمیز فرهنگ ها بود زیرا در حالی که مسیحیت تقریبا با همه جنبه های مذهبی و روزانه مردم در هم تنیده بود در عین حال سرگرمی های محبوب مردم بیزانس هنوز به سرگرمی های دوران اولیه رومی ها شباهت داشت، با این تفاوت که این بار به جای کشیشان، فرهیختگان بیزانس تئاتر مرسوم را به دیده حقارت می نگریستند و توجه شان به درام های کلاسیک یونان بود، از این رو، تئاتر بیزانس سه گونه متمایز داشت: تئاتر عامه پسند، تئاتر مذهبی و تئاتر کلاسیک یا ادیبانه.
ارزیابی طبیعت و وسعت تئاتر بیزانس مشکل است زیرا منابع موجود اندک است و مورخان بر سر تفسیر همین اندک نیز توافق ندارند. مسلم است که نمایش های تئاتری در سراسر دوران بیزانس رواج داشته است.
گفته می شود که قسطنطنیه در اصل دو تئاتر از نوع رومن داشته و حداقل یکی از آنها تا اواخر دوران بیزانس برپا بوده است.
قلمرو امپراتوری بیزانس شامل بخش اعظم مدیترانه ی شرقی بود که تئاترهای هلنی و یونانی-رومی در آن ساخته شده بودند. متاسفانه معلوم نیست بر سر این تئاترها چه آمده است. بنابر یک روایت، کمدی های مناندر تا اواخر سده 5 میلادی در آنتیوک یا سوریه کنونی، اجرا می شدند.
تقریبا تمام منابع دیگر حاکی از آنند که در جشن های بیزانسی همان نمایش های اواخر روم را اجرا می کردند از جمله میم، پانتومیم، صحنه ها یا تک خوانی هایی از تراژدی ها، کمدی ها و رقص ها و سرگرمی های متنوع و متعدد. اما روشن نیست که این نمایش ها در تئاتر اجرا می شدند یا سیرک ها و آمفی تئاترها.
مرکز نمایش تئاترهای معمولی در قسطنطنیه، هیپودروم، اقتباسی از سیرکوس ماکسیموس در روم بود و در اصل برای مسابقات ارابه رانی طراحی شده بود. در اطراف این مسابقه ها دو گروه بسیار شبیه احزاب سیاسی امروزی به وجود آمدند.
شاید این امر توضیح دهد که چرا هیپودروم به عنوان محل اجتماع عموم نیز به کار می رفت و امپراتور غالباً در آنجا با مردم سخن می گفت یا اعلامیه ای صادر می کرد. این مکان در حقیقت محل اصلی اجتماع مردم بود.
درهای هیپودروم به روی همه مردان ساکن امپراتوری از هر طبقه و شغل و مقامی باز بود. برای ورود لازم بود ژتون یا بلیطی تهیه شود که پولی بابت آن دریافت نمی شد. گنجایش هیپودروم را 40 تا 80 هزار نفر تخمین زده اند.
علاوه بر مسابقات ارابه رانی، وناسیون نیز در هیپودروم برپا می گشت و گاه محکومین سیاسی در آنجا شکنجه، اعدام یا مجبور به جنگ گلادیاتوری می شدند. مراسم راهپیمایی مثل مراسم یکشنبه مقد نیز در هیپودروم برپا می شد. نمایش های سرگرم کننده در فاصله اجراهای چنین مراسمی ارائه می شدند، این نمایش ها شامل برنامه های میم، آکروبات، رقص و نمایشهای گوناگون دیگر بودند. بعضی از جشنواره ها نیز ویژه ورزش های تیمی همراه با سرگرمی (واریته) های گوناگون بودند.
سرگرمی در مکان هایی غیر از هیپودروم و تئاتر نیز اجرا می شدند از جمله میم، آکروبات و رقص های آیینی که در جشن ها و میهمانی های امپراتور برپا می گردیدند. نمایشگران بسیاری نیز در جشن های روستایی و شراب گیری نمایش می دادند.
سیاحان بیگانه دیدار خود را از بیزانس با شگفتی یاد می کردند که بسی بر آنچه در اروپای غربی می گذشت برتری داشته است.
اگر چه بازیگران فراوانی در بیزانس در کار هنرنمایی بوده اند اما به نظر می رسد این بازیگران از اعتبار چندانی برخوردار نبوده اند. مقامات کلیسا اغلب آنان را تکفیر می کردند و در 692 ترولان سینود، درصدد برآمد که اجرای میم و نمایش تئاتر را ممنوع اعلام کند.
بر طبق قوانین کلیسا همه نمایشگران حرفه ای و همسران شان از کلیسا رانده می شدند. همچنین دولت بسیاری از حقوق قانونی بازیگران را از آنها سلب کرده بود. البته استثناهایی هم وجود داشت، مثلاً یوستی نیان یکی از بازیگران زن به نام تئودور را به همسری برگزید.
دلیل این همه برخورد متضاد با تئاتر به این خاطر بود که به رغم همه ممنوعیت ها، در جشنواره های ایالتی همواره نمایش تئاتر وجود داشت و امپراتور که ریاست دولت و کلیسا هر دو را به خود اختصاص داده بود از جایگاهی مخصوص خود تماشاگران را مورد ملاطفت قرار می داد و در هیپودروم با حرکت دادن صلیب آنها را تبرک می نمود.
پس از مدتی کلیسا از نهی کردن تئاترهای سرگرم کننده دست برداشت و به همین اکتفا کرد که اجرا کنندگان تئاتر را از ورود به کلیسا منع و از مراسم شنبه و یکشنبه محروم کند.
برخی بر آنند که نیاز به تئاتر و نمایش در بیزانس از طریق مراسم متعددی که با لباس های مجلل و ضمایم دیگر برگزار می شد، برآورده می گردید. جشن های عید پاک به ویژه بسیار باشکوه برگزار می شدند و در راهپیمایی هایی که در آنها دسته های بزرگ مردم از کلیسایی به کلیسای دیگر می رفتند و همصدا نوحه می خواندند ماجراهای آخرین روزهای مسیح به نمایش در می آمد.
عقاید محققان در مورد توسعه درام های مذهبی در بیزانس متفاوت است. اصولاً فرض وجود درام های مذهبی متکی به وجود متن های وعظ و خطابه ای است که قسمت هایی از آنها به صورت گفتگو و دیالوگ است. این متن ها قطعاتی از زندگی مسیح و مریم باکره اند.
گفته می شود بعضی از این گفتگوها آنقدر طولانی اند که اجرایا بیان موثر آنها برای شنوندگان از عهده یک تن خارج بوده و احتمالاً این متن ها به صورت آواز در تبادل با اجرا کنندگان دیگر اجرا می شدند. از آنجا که تاریخ این متن ها به قبل از سده نهم میلادی می رسد برخی از محققان اظهار می دارند که این وعظ ها تاثیر مستقیمی بر درام های مذهبی غرب در سده دهم میلادی داشته اند به هر حال این نظرها همه در حد نظریه باقی مانده اند زیرا شاهدی وجود ندارد مبنی بر اینکه این گفتگوها به نمایش درآمده باشند یا تاثیری بر درام غرب نهاده باشند.
علاوه بر مواعظ، قطعات معدود دیگری به دست آمده اند که با درام های مذهبی موجود نزدیکی هایی دارند از جمله قطعه کریستوس پاسکون، که در گذشته آن را مربوط به سده چهارم می پنداشتند اما امروزه آن را مربوط به سده 11 یا 12 میلادی می دانند.
اکثر محققان برآنند که این متن شباهت زیادی به درام دارد، که البته به قصد اجرا نوشته نشده است. این متن حاوی مطالب پراکنده ای درباره رحلت حضرت مسیح است و عناصر درام کلاسیک در آن به خوبی مشهود است. متن با این جمله آغاز می شود: اکنون به روال اوریپید مصائبی را بیان خواهیم کرد که موجب نجان جهان گردید.
حدود یک سوم از این متن تاویل و ترجمه تراژدی های اوریپید است. این نمایش نامه شاید جالب ترین متنی باشد که تمایل بیزانس ها را به آشتی دادن مسیحیت با میراث کلاسیک بیان می کند.
درام دیگری که از شرق به دست ما رسیده، مصیبت نامه است در ده صحنه با قطعه. برآوردهایی که از زمان تصنیف این مصیبت نامه به عمل آمده بین سده دهم تا چهادهم میلادی است. محققان متفق القول اند که این درام اجرا شده است اما دست نوشته موجود از جزیره قبرس به دست آمده که در آن هنگام توسط غربی ها اداره می شد، از این رو به نظر محققان بسیاری این متن هنگام شکوفایی درام مذهبی از اروپا به آنجا رفته است.
از طرفی مباحثی مبنی بر احتمال اجرای نمایشنامه های مذهبی بر بیزانس وجود دارد و این مباحث مبتنی بر گزارشی از لویدپراند، کشیش اهل کرموناست که اوتو حاکم وقت آلمان او را به عنوان سفیر به بیزانس فرستاده بود. در این گزارش لویدپراند می نویسد که این نمایش را در قسطنطنیه دیده است.
غالباً این گفته چنین تعبیر می شود که اشاره کشیش به نمایشنامه ای است که در آن ایلیایی نبی به بهشت عروج می کند و این صحنه نشان می دهد که درام مذهبی در قسطنطنیه بسیار پیشرفته بوده است.
امروزه محققان دیگری معتقدند گزارش لویدپراند غلط تفسیر شده و برآنند که لویدپراند در گزارش خود به اجرای نمایش میم در یک جشنواره مذهبی درباره عروج ایلیای نبی اعتراض کرده است. براساس این سند مشکل بتوان نتیجه گرفت که در بیزانس درام مذهبی وجود داشته است.
گذشته از نتیجه گیری هایی که درباره نمایش بیزانسی وجود دارد، قسطنطنیه به دلیل تفاوت دیگری در تاریخ تئاتر اهمیت دارد: قسطنطنیه مرکز بایگانی دست نوشته های یونانی بوده است.
فرزانگان بیزانس به ویژه در اواخر دوران امپراتوری روم به درام کلاسیک توجه وافری داشتند و هنگامی که قسطنطنیه سقوط کرد بسیاری از آنان به غرب مهاجرت کردند و دست نوشته های نمایشنامه های یونانی را با خود به آنجا بردند.
نمایش های تئاتر و سرگرمی از طریق بیزانس به مدت هزار سال دوام یافت و هنگامی که این گونه نمایش ها در روم از رونق افتاده بودند در بیزانس به حیات خود ادامه دادند.
پیداست نمایش های متعلق به خود بیزانس که وجودشان جای چون و چرا دارد به دست ما نرسیده اند و منابع ما درباره سرگرمی های آنها به قدری اندک است که هرگونه نتیجه گیری قاطع درباره طبیعت و وسعت تئاتر بیزانس را ناممکن می سازد. اما بر طبق مدارک موجود می توان به طور مبهمی رواج فعالیت های پر محتوای تئاتری و نیز امکانات قابل توجه نمایش در بیزانس را دریافت و اینکه چه نقش موثری در احیای تئاتر غرب داشته است.
تاثیر بیزانس بر اروپای غربی بسیار محتمل است زیرا روابط تجاری بین بیزانس و روم غربی هیچگاه به کلی قطع نشد. بدون شک در اوایل سده نهم هنر بیزانس در معماری کلیساها و پدیده های دیگر هنری در غرب تاثیر فراوان داشته است.همچنین جنگ های صلیبی که در سده یازدهم آغاز شد برخورد شرق و غرب را افزایش داد.
به رغم وجود شرایط مناسب هنوز نمی توان تاثیر بیزانس بر تئاتر غرب را اثبات کرد اما می توان اذغان داشت که بیزانس سنت تئاتری را زنده نگه داشت و بخش هایی از هنر آن الهام بخش هنرمندان بعدی گردید.
بیشتر بخوانیم:
طراحی صحنه در تئاترهای رومن چگونه بود؟
چه افکت و وسایل فنی ای در تئاتر ایتالیا رواج داشت؟
تراژدی در سده پنجم پیش از میلاد/ آشنایی با آشیل، سوفوکل و اوریپید
