ارزشمندترین یادمان های دوره پیگرد، ناپیداترین یادمان های رم هستند، این یادمان ها تماماً در زیر زمین قرار گرفته اند و به همین علت، مقابر دخمه ای نامیده می شوند. این مقابر، شبکه های گسترده ای از دالان ها و اتاقک های زیرزمینی در زیر شهر روم و شهرهایی هستند که به عنوان گورستان هایی پنهان برای دفن مردگان مسیحی که بیشترشان در ردیف شهدای اولیه مسیحیت به شمار می روند، طراحی شده بود.
مقابر دخمه ای از سده دوم تا سده چهارم پیوسته مورد استفاده بودند و تخمین زده می شود که فقط در مقابر دخمه ای رم نزدیک به چهار میلیون جسد دفن شده باشد. این مقابر در روزهای پیگرد به عنوان مخفیگاهی برای پناهندگان مورد استفاده قرار می گرفتند، مدرک اثبات این سخن، پلکان های مسدود و مجزا، تورفتگی ها و گذرگاه های مخفی و درهای مخفی نگه داشته شده ورودی و خروجی است. بدون تردید در این دخمه ها آیین های سرّی مسیحی نیز اجرا می شده است و نقش اصلی آنها جای دادن مردگان بوده است.
در رم مقابر دخمه ای به صورت تونل هایی در دل لایه های متخلخل خاک توفا که سازندگان قدیمی شهرهای مردگان در دوره اتروسک ها از خواص عالیش بهره ها گرفته بودند، ساخته می شدند. پس از آنکه قطعه زمینی برای گورستان برگزیده می شد، مطابق قوانین رومی، مسیحیان می توانستند مالک زمین باشند، دالانی به پهنای 90 تا 120 سانتی متر و فاصله مناسبی از سطح زمین، دورتادور آن حفر می کردند.
در سطح دیوارهای جانبی این دالان ها تورفتگی هایی به موازات محور دالان برای نگهداری از اجساد مردگان گشوده می شد، این تورفتگی ها که لوکولوس نامیده میشدند مانند تاقچه هایی بر روی یکدیگر کنده می شدند. غالباً اتاقک های کوچکی به نام کوبیکولوم به عنوان نمازخانه تدفینی در دیوارها ساخته میشدند و طاق بندی متفاوتی داشتند. وقتی دالان های پیرامونی اولیه پر از لوکولوس و کوبیکولوم می شدند دالان های دیگری عمود بر آنها حفر می کردند و این روند تا جایی که فضای جانبی اجازه می داد ادامه پیدا می کرد.
آنگاه سطوح یا لایه های پایین تر را حفاری و از طریق پلکان هایی به یکدیگر متصل می کردند و تعداد لایه های مزبور در بعضی از شبکه ها تا پنج طبقه می رسید. وقتی محوطه های تدفینی مجاور متعلق به اعضای یک انجمن اخوت مسیحی، یا اهدایی یا خریداری شده در اختیار عده واحدی قرار میگرفت،میان گورستان های مربوط راه های ارتباطی گشوده می شد و گورستان های مزبور بدین طریق از جناحین گسترش می یافتند و تدریجاً بر وسعت شان افزوده می شد.
پس از اعلام رسمیت دین مسیحی، ساختن مفابر دخمه ای از رواج افتاد و از آنچه ساخته شده بود به عنوان مکان های مقدس، یادگار شهدای بزرگ و زیارتگاهی برای دینداران استفاده می شد.
بسیاری از کوبیکولوم ها را با نقاشی های دیواری به شیوه باستانی پسین (دین روم) حتی از لحاظ موضوع، تزئین می کردند و در تفسیر این نقاشی ها می گفتند که با اعتقادات ایشان سازگار هستند. طرح های هندسی سقف نقاشی شده مقبره دخمه ای دو قدیس به نام های سان پیترو و سان مارچلینو در رم به معنی قبه فلک (دایره بزرگ) به کار گرفته شده و درونش را نقش صلیب یعنی مظهر اصلی ایمان مسیحی فراگرفته است.
بازوهای چلیپا به نیم دایره هایی ختم می شوند که در درون شان صحنه هایی برگرفته از کتاب عهد عتیق درباره زندگی یونس شرح داده شده که در سمت چپ به دریا پرتاب می شود و در سمت راست از کام نهنگ بیرون می آید و در قسمت پایین بار دیگر سالم و تندرست بر زمین خشک دیده می شود که از معجزه نجات خودش و رحمت خداوندگاری غرق در اندیشه شده است.
فضاهای بین این نیم دایره ها با پیکره های اورانس یا اعضای انجمن مسیحی که دست هایشان را به نشانه نیایش به آسمان بلند کرده اند اشغال شده است، این حالت کشیش وار امروزه نیز در مراسم عشای ربّانی کاتولیک های رومی تکرار می شود و احتمالاً به همان گذشته های دور و دراز مربوط می شود.
در قاب مدور میانی مسیح را در لباس چوپانی نیکوکار و جوان می بینیم که حضورش در صحنه داستان یونس حکایت از منجی بودنش دارد. موضوع چوپان نیکوکار را می توان پیگیری کرد و به هنر کهن یونانی و مصری رسید ولی در اینجا چوپان نیکوکار به نگهبان وفادار گوسفندان مسیحی تبدیل می شود که به حواریون خویش می گوید بره هایک را تغذیه کنید، گوسفندانم را تغذیه کنید.
در اینجا شایان ذکر است که در مقابر دخمه ای متعلق به دور پیگرد، مسیح تقریبا همیشه یا در لباس چوپان نیکوکار شبیه سازی می شد یا در لباس یک آموزگار. بعدها یعنی وقتی مسیحیت دین رسمی امپراتوری روم گردید، مسیح خصوصیاتی امپراتورانه چون هاله گرد سر، ردای ارغوانی، تاج و نشانه های دیگری حاکی از سرکردگی خود پیدا کرد.
سبک تقاشان مقابر دخمه ای غالبا همان امپرسیونیسم شتابان و طرح گونه ای است که در نخستین نقاشی های رومی متعلق به آخرین دوره پومپئی از نظر گذرانده ایم و اجرای آن از خوب تا بد و غالباً بد در نوسان است. باید در نظر داشت که مقابر دخمه ای مکان هایی بد یمن برای هنر زینتگر دیواری بودند.
هوا از تعفن اجساد فاسد شده سنگین بود، رطوبت زیاد بود و روشنایی که عموماً از طریق چراغ های روغنی تامین می شد به هیچ وجه برای آفریدن نقاشی های ظریف و اجرای طاقت فرسای چنان کاری کافی نبود. برای کشیدن طرح های سقفی و طرح های رومی طاق ها و نیم دایره ها، نقاش می بایست بدش را به حالت های دشوار و خسته کننده ای در می آورد و به همین علت جای شگفتی نیست که کارش را چنان شتابان به پایان می رسانده و نتایجی چنان کم ارزش می گرفته است.
بیشتر بخوانیم:
معماری در رم باستان و شهر شگفت انگیز پومپئی
