نمایش اخلاقی، نمایشی غیرمذهبی و نزدیک ترین شکل نمایشی به مجموعه های انگلیسی در قرون وسطی است. این درام های آموزشی نخستین بار در سده چهاردهم به عنوان نمایش های مذهبی به وجود آمدند اما به تدریج غیرمذهبی شدند و مرحله گذاری از درام های مذهبی به نمایش های حرفه ای گردیدند.
نمایش های اخلاقی از چند منبع اصلی سرچشمه می گیرند: اول، دعاهای پاترنوستر که شامل هفت گناه کبیره مربوط اند و چهارچوب تضادی دائمی بین خیر و شر راه که می کوشد بر روح انسان مسلط شود، بنا می کنند.
دوم موعظه های غیرکلیسایی که آموزش های انجیل را با مسائل روزمره تطبیق می دهند و همان مفهوم هفت فضیلت را از کارهای روزانه مردم انتظار دارند.
سوم ادبیات مذهبی و غیرمذهبی که تمثیل های شناخته شده را به کار می گیرند. یکی از موثرترین آثار ادبی قرون وسطی داستان عاشقانه گل سرخ نام دارد، که در سده سیزدهم نوشته شده است. این اثر داستان عاشقانه ای است شامل شخصیت های تمثیلی معروفی همچون افترا، خطر و خوشامد.
چهارم خود مسیحیت که به طور روزافزونی به مرگ و زندگی پس از مرگ توجه نشان می داد و مدام مردم را به اندیشیدن درباره آخرت فرامیخواند. در هنرهای بصری، نقاشی سر مردگان، اسکلت ها و عناصر مشابه آنها رواج بسیاری یافت. در درام ها این تصورات به صورت رقص مرگ مجسم شدند که در آن مرگ نمایندگان همه قشرها و حرفه ها، از پاپ گرفته تا پایین ترین قشرهای روستایی را که تنها امیدشان رستگاری بود، فرامیخواند.
نزدیک ترین سلف نمایش های اخلاقی شاید نمایش های پاترنوستر باشند که در انگلستان در یورک، لینکلن و بورلی و جاهای دیگر اجرا می شدند، هر چند پاترنوستر حتی مدت ها پس از پیدایی و تحول نمایش های اخلاقی هنوز اجرا می گردید. بسیاری از نمایش های پاترنوستر توسط شهرداری ها و اصناف تجاری تحت همان شرایط مجموعه های مذهبی برپا می شدند.
در سال 1469 در بورلی هشت واگن نمایشی وجود داشت که هفت تای آنها در برنامه خود نمایش هایی در باب هفت گناه کبیره داشتند. متاسفانه هیچ یک از نمایشنامه های پاترنوستر باقی نمانده است لذا رابطه دقیق آنهارا با نمایش های اخلاقی نمی توان با قطعیت بیان کرد.
نمایش های اخلاقی به عنوان یک شکل نمایشی مستقل، در سال های بین 1400 و 1550 شکوفا شدند. اگر چه نمونه های این نمایش از نقاط مختلف به دست آمده اما می توان گفت که این نوع نمایش ها اساساً پدیده ای انگلیسی و فرانسوی بوده اند.
قدیمی ترین نمایشنامه های اخلاقی به دست آمده، پاره ای از نمایشنامه بهار زندگی است که در آن سلطان زندگی چنان مغرور است که از هیچ کس و هیچ چیز تمکین نمی کند. تردیدی نیست که در قسمت های مفقود شده، تحقیر و توبه وی گنجانیده شده بود.
از نظر اجرای صحنه ای یکی از جالب ترین نمایشنامه های اخلاقی کاخ محافظ نام دارد که رشد انسان از تولد تا مرگ را به نمایش می گذارد و روح او را در محکمه عدل الهی نشان می دهد. این نماینشامه طولانی است و 36 شخصیت در آن نقش دارند. دست نوشته موجود از این نمایشنامه اطلاعاتی تیز درباره اجرا آن به دست می دهد.
در یک پیش درآمد دو منادی موضوع نمایش را می گویند و اعلام می کنند که نمایش در ساعت 9 صبح یک هفته پس از این اعلامیه در گرین یا اتاق سبز اجرا خواهد شد. نمای کلی صحمه و نحوه اجرا نیز در این دست نوشته ذکر شده است. نموداری نیز در مورد نحوه اجرا و قرار مدارهای نمایش همراه آن آمده است.
این نمودار محل دایره شکلی را نشان می دهد که در محیط آن پنج عمارت قرار دارد و قصر انسان در مرکز آن قرار داده شده است. در مورد دایره یادداشتی به این مضمون وجود دارد: بر گرد صحنه آب ریخته می شود، اگر مقدور بود خندقی حفر کنید، در غیر این صورت نرده محکمی بر گرد صحنه بکشید.
محققان گمان می کنند که منظور از دیوار کشی، جلوگیری از ورود اشخاصی است که بلیط نخریده اند. در نتیجه می توان دریافت که نمایش توسط بازیگران حرفه ای اجرا می شده است. اگر چه گفته شده که نرده کشی و کانال کشی بدین منظور بوده تا قصر انسان محدود گردد و کانال یا نرده عنصری مربوط به صحنه است و نه برای مهار کردن تماشاگران. این نظر ظاهراً با توجه به نمودار صحنه و حرکت دراماتیک نمایش به دست آمده است.
نمایشنامه نوع بشر، که تنها قسمتی از آن به دست ما رسیده است احتمالاً یک نمایش جدی بود که بعدها میان پرده های کمیک و تعدادی رقص و آواز بدان افزوده شد. در این شکل نهایی گاه اجرای نمایش قطع می شد تا بازیگران بتوانند از تماشاگران پول جمع کنند. این نمایش نامه تنها 6 شخصیت دارد و از صحنه پردازی پیچیده و وسایل صحنه در آن خبری نیست.
نمایشنامه نوع بشر نشان میدهد که چگونه نمایش های اخلاقی خود را با نیازهای نمایشگران حرفه ای منطبق می کردند و چگونه نمایش هایی که اساساً آموزشی بودند، به تدریج قادر شدند تماشاگران را جلب و جذب نمایند.
از طرفی در فرانسه نمایش های اخلاقی چه از نظر طول نمایش و چه از نظر نوع اجرا ظاهراً رابطه نزدیک خود را با مجموعه های نمایش بومی-مذهبی حفظ کردند. آدم ارشاد شده، آدم گمراه در 1439 در رن اجرا شد. این نمایشنامه حدود 8000 سط است یعنی حدود سه برابر نمایشنامه های شکسپیر و 60 بازیگر دارد و صحنه های آن کاملاً مجلل است و چنانکه از نام آن برمی آید، تضاد رفتار اشخاص خوب و اشخاص بد را نشان می دهد. در پایان پر زرق و برق این نمایشنامه، آدم خوب توسط فرشتگان به جانب بهشت برده می شوند و آدم بد تسلیم دوزخ می گردد.
تضاد مشابهی در نمایشنامه مرد باتقوی و مرد دنیادار نیز مشاهده می شود. ایننمایش را سیمون بوگونن، یکی از درباریان لویی دوازدهم نوشته که در سال 1476 در تاراسکون به روی صحنه آمده است. در این نمایشنامه تعداد زیادی صحنه های مستقل و هزاران چهره تمثیلی وجود دارد تا نشان دهد مرد با تقوی در مقابل هوای نفسانی مقاومت می ورزد و مرد دنیادار به همه وسوسه ها تن می دهد. این نمایش آنقدر طولانی است که اجرای آن چندین روز طول کشیده است.
نمایش انسان گناهکار برخلاف روال نمایشنامه های اخلاقی فرانسوی درباره چهره منفردی است و داستان نسبتاً ساده ای دارد و در 1494 در تور احرا شده است. این نمایشنامه نشان میدهد که وسوسه هایی در کمین انسان نشسته اند و طبیعت انسان گرایش به تسلیم شده به این وسوسه ها را دارد. از این نمایش شخص گناهکار می آموزد که خوشبختی در اطاعت از خداوند است تا روج او را به بهشت بفرستد و تن او را در زمین نگه دارد تا در آنجا بپوسد.
شاید بتوان گفت که مثل همه کس بهترین نمایشنامه انگلیسی است و بیش از هر نمایشنامه تمثیلی دیگری نمونه نوع خود است. قهرمان نمایش محکوم به مرگ می شود، از مرگ فرار می کند و سرانجام به ضرورت تن می دهد. وی در جستجوی همسفری است و همراهان او از جمله خویشاوندان، اموال و دوستان او را همراهی نمی کنند، سرانجام تنها اعمال نیک است که او را تا دم گور همراهی می کند.
در سده شانزدهم، نمایش های اخلاقی تغییرات دیگری یافتند. گاه تنا به مسائل غیرمذهبی می پرداختند، مثل نمایشنامه شکوه و عظمت نوشته جان اسکلتون که چگونگی زندگی سلطانی را وصف می کند، یا نمایشنامه در مزمن سورچرانی نوشته نیکولای دولاشه نی که تماشاگران را از پرخوری منع می کند و درباره سلامتی جسم و روح است. در نمایشنامه های دیگر اخلاق به عنوان سلاحی در مقابل اختلاف ها مذهبی به کار می رود، سلاحی که در سده شانزدهم اروچا را زیر و رو کرد.
شاید بهترین آنها نمایشنامه شاه جان نوشته جان بیل باشد که در آن فرمانروای انگلیسی در مقابل نیروهای منافق پاپ می ایستد. در این نمایشنامه شخصیت ها و حوادث تاریحی از طریق اشخاص تمثیلی و توسط تضادهای رایج در نمایش های اخلاقی تصویر می شوند. گفته می شود آثار دراماتیک بیل گام مهمی به سوی درام جدی و غیرمذهبی و نیز به سوی نمایشنامه های تاریحی انگلیسی برداشته است.
با رشد اختلاف های مذهبی در شمال اروپا، نمایشنامه هایی برای ارائه عقاید نظری نوشته شدند. نخستین انگیزش بزرگ این حرکت در سال 1501 با انتشار آثار هروس ویتا، راهبه سده دهم میلادی پدیدار شد. این شخص را ما به تازگی شناخته ایم. وی درام هایی به سبک ترنس می نوشت اما داستان هایش درباره عصمت دوشیزگان مسیحی بود. آثار وی نفوذ قاطعی بر جریان درام نویسی سده شانزدهم داشته است و بهترین نمونه آنها مجموعه ای به نام نمایشنامه های کرنلیوس شنئوس است و تحت عنوان ترنس مسیحی یا کمدی های مقدس منتشر شده است.
در سده شانزدهم درام نویس های شمال اروپا به دو دسته تقسیم می شدند: یک دسته پروتستان ها و دسته دیگر کانولیک ها. در میان درام نویسان پروتستان شاید کنافئوس از همه با همیت تر باشد. نمایشنامه آکولاستئوس وی که درباره پسری ولخرج است انگیزه به وجود آمدن آثار زیادی در زمینه بازگشت کسانی شد که از جاده تقوا منحرف شده بودند.
بسیاری از نمایشنامه های پروتستان ها، کاتولیک گرایی را نهی کرده اند و نیرومندترین آنها نمایشنامه پاماکیوس نوشته توماس نوجرگوس است که درباره مبارزات علیه ضدمسیحیان در طول هزار سال است. این نمایشنامه از لوتر به عنوان هدف اصلی نیروهای ضدمسیحی تجلیل می کند و این نیروها در شخصیت اسقف پاماکیوس متجلی می شوند.
تغییرات دیگری که در نمایشنامه های اخلاقی به وجود امد مربوط به زمانی است که موضوعات کلاسیک چنانکه در یونان و روم معمول بود، معرفی شدند و صرفاً جهت آموزش نوشته می شدند. این امر موجب احساس آثار آموزشی و اطلاعاتی گردید که در درجه اول با مسائل فلسفی سروکار داشتند. بهترین نمونه این گونه آثار نمایشنامه طبیعت توشته هنری مدوال و نمایشنامه عناصر اربعه نوشته جان راستل است.
در اوایل سده شانزدهم نمایشنامه های اخلاقی بسیار متنوع گردید و طی این سده از صافی های گوناگونی گذر کرد. قدیمی ترین این نوع نمایشنامه ها را در آثاری همچون تاخیر جایز نیست از جورج واپول و همه چیز به خاطر پول نوشته ت.لوپتون می توان یافت که تا مدت ها پس از پیدایش شکل های جدید تئاتری و تا زمان شکسپیر رواج داشتند.
با آنکه نمایشنامه های اخلاقی در طول سده شانزدهم به طور روزافزونی غیرمذهبی می شدند، مع الوصف تفاوت زیادی با نمایشنامه های میان پرده نداشتند.
نمایشنامه های اخلاقی در آغاز احتمالاً توسط بازیگران غیر حرفه ای اجرا می شدند اما به تدریج و به ویژه انگلستان بازیگران حرفه ای جای آنها را گرفتند. قراردادهای نمایشی نمایشنامه های مذهبی در صحنه پردازی اعمال می شد و یا ورود حرفه ای ها تعداد بازیگران و عوامل صحنه ای (دکور) رو به کاهش نهاد.
تاکیدهای تمثیلی شخصیت هایی چون شفقت، خویشاوندی و اعمال نیک توسط لباس نمایانده می شد که این نوع تجرید در مجموعه های نمایشی به ندرت دیده می شود. لباس شخصیت های تمثیلی غالباض تخیلی بود مثلا روی لباس شهرت، چشم و گوش و زبان نقاشی می شد و روی لباس خود بین پوشیده از پرهای رنگارنگ بود و لباس ثروت با سکه و نقره تزیین می شد.
در نمایشنامه هایی که دو قطب متضاد مطرح می شدند، هر طرف قرارداد تمثیلی ویژه خود را داشت و لباسی مطابق آن می پوشید. مثلا تقوا در مقابل گناه کبیره قرار داشت، برای شخصیت های تمثیلی همچون متملق در مقابل بی گناه، بازیگران لباس های روحانیان از دو مسلک متفاوت را در بر می کردند.
نمایشنامه های اخلاقی برای رسیدن به درام مستقل تئاتری، به تدریج تحول یافتند و از شخصیت ها و حوادث انجیلی دور شدند و به مردم عادی کوچه و بازار نزدیک گردیدند. سرانجام در ادامه سده شانزدهم به نمایشنامه های غیرمدهبی بزرگی راه بردند.
بیشتر بخوانیم:
جذب تماشاگران به تئاتر در دوره الیزابت
درام های بومی – مذهبی در قرون وسطی
تاثیر سنه کا بر تراژدی شکسپیر و عصر رنسانس
