در نزد کانت هر فرد دارای یک وجدان، یک احساس وظیفه، یک آگاهی از قانون اخلاقی مطلق است. او می گوید دو چیز ذهن را با احساس تحسین و هراسی پیوسته تازه و در حال افزایش پر می کنند، یکی آسمان های پرستاره در بالای سر ما و دیگری قانون اخلاقی در درون ما.
این آگاهی اخلاقی اغلب با امیال لذت جویانه ما در تضاد قرار می گیرد، ولی ما واقفیم که این آگاهی اخلاقی در وجود ما عنصری والاتر از لذت جویی است. این آگاهی برآیند تجربه نیست بلکه بخشی از ساختار روانی و فطری ما و مانند مقولات مذکور در پیش است و در حکم دادگاهی درونی است که در تمامی افراد و در همه نژادها موجود است و این آگاهی مطلق است و به گونه ای نامشروط بدون استثناء و بهانه به ما فرمان می دهد که کنش درست را از حیث نفس آن و به عنوان هدفی در خود و نه به عنوان وسیله ای برای نیل به خوشبختی یا پاداش یا فایده ای دیگر انجام دهیم . فرمان آن قاطع است.
این فرمان قاطع دو شکل به خود می گیرد: طوری عمل کن که دستور اراده ات چونان یک اصل قانون گذاری کلی معتبر باشد. یعنی طوری عمل کن که اگر دیگران هم مثل تو عمل کنند همه چیز در مدار صحیح باشد. این قانون اساسی عقل عملی محض و طریق وصول به اراده خیر است. او در طریق دیگری که ارائه می کند می گوید: طوری عمل کن که انسانیت را چه در شخص خودت و چه در شخص دیگری، همیشه چونان غایت تلقی کنی نه به مثابه وسیله. بدین گونه او اصلی را اعلام داشت که از آنچه در اعلامیه حقوق بشر آمریکا یا فرانسه امده است، انقلابی تر بود.
حس تعهد اخلاقی نشان دهنده اندکی آزاده اراده است. اکر ما آزادی نداشته باشیم که آنچه می خواهیم بکنیم یا نکنیم و اگر اعمال ما تنها حلقه هایی در زنجیر ناگسستنی علت و معلول مکانیکی بودند، چگونه می توانستیم این آگاهی از تکلیف را داشته باشیم؟ بدون آزادی اراده شخصیت بی مفهوم می شود اگر شخصیت بی مفهوم باشد، زندگی هم همینطور می شود، اگر زندگی فاقد مفهوم باشد، جهان هم همین گونه می شود.
جبریت مکانیکی یا طرح الهی
بر اثر قبول علیت غایی، یعنی پی بردن به این که در هر دستگاه یا عضو زنده یک خاصیت انطباق ذاتی اجزا با نیازهای کل وجود دارد، و بر اثر احساس این که در طبیعت حکمتی الهی در پس هماهنگی و نظم و عظمت و قدرت وجود دارد، درک ما از زیبایی یا والایی افزایش می یابد.
با این حال هدف علم، درست عکس این، نشان دادن این است که طبیعت عینی کلاً بر بنیاد قوانین مکانیکی و بدون تبعیت از طرح خارجی، عمل می کند.
چگونه می توان این دو رویکرد نسبت به طبیعت را با یکدیگر سازش داد؟ از طریق قبول هم کیفیت مکانیکی و هم علیت غایی، تا آنجا که این ها برای کشف حقایق، یعنی فرضیاتی که باعث تسهیل فهم یا تحقیق شوند، به ما کمک کنند.
اصل مکانیکی بیشتر در زمینه بررسی مواد بی جان به ما کمک می کند، اصل علیت غایی در مطالعه دستگاه های زنده برای ما مفیدتر است. عاقلانه آن است که این مطلب قبول شود که نه اصل مکانیکی بودن و نه اصل طرح ریزی قبلی الهی را نمی توان به تنها یی در کلیه امور و موارد صادق دانست.
خود علم از جهاتی بر علیت غایی استوار است زیرا نظم، ترتیب و وحدتی معقول را در طبیعت مسلم می داند. گویی که فکری الهی آن را سازمان داده است و حفظ می کند.
کانت خود پیش از این در تجسم بشر و دنیا به عنوان محصولات طرح الهی به اشکالات بسیاری معترف بود. با این همه در اثر دیگر خود به نام سنجش داوری یا نقد حکم، می گوید: چنانچه ما اندیشه طرخ در طبیعت را به کلی از سر به در کنیم، بیم آن می رود که همه مفهوم های اخلاقی زندگی از زندگی دور گردد و زندگی به صورت تسلسلی بی معنا از تولدهای دردناک و مرگ های رنج بار در می آید که در ان برای فرد، ملت و نژاد هیچ چیز جز شکست مسلم نیست. ما باید به نوعی طرح الهی معتقد باشیم ولو این که به خاطر آن باشد که سلامت فکری خود را حفظ کنیم و چون علیت غایی به جای رحمت الهی متعال تنها وجود عامل و بازیگری در حال کشمکش را ثابت می کند ما باید ایمان خود به زندگی را بر یک احساس اخلاقی استوار سازیم که مجوزی جز اعتقاد به خداوندی عادل ندارد.
با این اعتقاد ممکن است باور کنیم ولی نمی توانیم ثابت کنیم که انسان عادل غایت نهایی خلقت و عالی ترین برآیند آن طرح عظیم و رازآمیز است.
استقلال تعالیم اخلاقی از تعلیمات دینی
به نظر کانت اگر اصول اخلاقی نادیده گرفته شود و امور دینی تنها از لحاظ اخلاقی محض که فی نفسه می تواند موجب خشنودی خداوند باشد منظور شود، دین گونه ای بت باور و بت ستایی خواهد بود. کانت می گوید: آنچه در آموزش و پرورش بیشترین اهمیت را داراست این است که تعلیمات اخلاقی را با تعلیمات دینی به هم نیامیزند تا چه رسد که بخواهند نخستین را تابع دومین قرار دهند. درست این است که همیشه آن اولی را آن هم در واقع با بیشترین مراقبت و تفصیل، به روشن ترین وجه به سنگ دانش بپیمایند زیرا بدون آن از دین هیچ چیز حاصل نمی شود جز ریاکاری و از روی ترس به وظایفی گردن نهادن و شرکت در اعمالی مه در دل جای ندارد و در یک کلمه دروغ گفتن.
واپسین داوری کانت درباره دین در این جمله از دیباچه دین در حدود عقل محض آمده است: دینی که بی پروا به عقل اعلان جنگ دهد، مدت زیادی در برابر عقل تاب نخواهد آورد.
در مجموعه آثار کانت به وسیله آکادمی دانش ها در پروس که از سال 1936 به بعد تدویتن و انتشار یافته است، در طرح کانت به عنوان اصول این نظام فراگذرنده فلسفی چنین آمده است:
برترین دیدگاه فلسفه فراگذرنده (ترانساندانتال) در نظام ایده ها، خدا، جهان و انسان هماهنگ شده با وظیفه خود در جهان است.
در مورد مفهوم خدا می نویسد: مفهوم خدا یک جوهر یعنی چیزی که مستقل از اندیشه من وجود داشته باشد نیست، بلکه رابطه اخلاقی در درون من است، به صورت امر یا نهی از عقل خود من است. فرمان قاطع نشان دهنده تکالیف انسانی چونان فرمان های قاطع الهی نه به مفهوم تاریخی اش که گویی موجودی الهی به افراد بشر داده است، بلکه به معنای آن است عقل توانایی آن را دارد که با قدرت و اختیار و در قالب یک شخص الهی، فرمان دهد. تصور چنین موجودی که همگان در برابر آن سر تسلیم فرود می آورند ناشی از فرمانی قاطع است نه برعکس، قادر متعال مخلوق عقل است نه ذاتی که در خارج از وجود من باشد.
بیشتر بخوانیم:
