در روز 11 ژوئن 1144 لوئی ششم پادشاه فرانسه، النور دآکتین (ملکه وی) اعضای دربار شاهی و گروهی از مطران ها از جمله پنج اسقف اعظم، همراه با انبوه عظیمی از مردم، در کلیسای شاهی دیر سن دنی، به فاصله چند کیلومتری شمال پاریس گرد آمدند تا جایگاه جدید خوانندگان آن را وقف کنند. این جایگاه خوانندگان با نمازخانه های شعاعی و شیشه بندی منقوش اش، سرمشق نمونه ای شد که معماران منطقه حومه پاریس یعنی ایل دو فرانس تا پنجاه سال بعد از آن پیروی کردند.
در شکل گیری سبک گوتیک، دو شخصیت برجسته مخصوصاً موثر بودند: برنارد کلروویی و سوژر رئیس دیر سن دنی. برنار معتقد بود که ایمان چیزی عرفانی و اشراقی است نه منطقی. وی در مبارزاتش با آبلار فیلسوف مدرسی آن زمان که نظراتش شالوده شیوه دیالکتیک آکویناس قرار گرفت، با همه گیرایی شخصیت و بلاغت نیرومند و با استفاده از قدسیت نمونه وار خودش از این موضع دفاع می کرد. معماری سیسترسیان که تحت تاثیر برنار شکل می گرفت بازتابی از الهیات وی بود و بر پالودگی خطوط کناری، سادگی و شکل و نوری تاکید می کرد که مخصوصاً انسان ها را به تامل و درون نگری وامیداشت.
گرچه برنار تزئین افراطی و معماری تجملی را نفی می کرد، سبک گوتیک را یک رئیس دیر پایه گذاری کرد که ضمن پذیرفتن نصایح برنارد برای اصلاح دیرش، کلیسای جدیدش را به سبکی ساخت که از لحاظ شکوهمندی، سبک رومانسک را پشت سر می گذاشت. این رئیس دیر سوژر نام داشت و از دودمانی میانه حال تا مقام دست راستی لویی ششم و لویی هفتم ارتقا یافته بود و در غیاب لویی هفتم در دومین جنگ صلیبی نائب السلطنه فرانسه شد. سوژر نوشته است که از سال های جوانی در اندیشه آراستن کلیسایی بوده که او را تغذیه می کرده است یعنی کلیسای شاهی فرانسه که شاهان فرانسه از سده نهم به بعد در محوطه اش دفن می شده اند.
به بیان درست تر نیت او اعتبار بخشیدن به ادعاهای شاهان فرانسه نسبت به سرزمینی بود که ما امروزه آن را فرانسه می نامیم زیرا در روزگار سوژر قدرت پادشاه فرانسه، جز در مورد املاک پراکنده به منطقه ای نه چندان بزرگتر از منطقه ایل دو فرانس محدود می شد. بدین ترتیب نقش سیاسی سوژر با نقش معماری اش یکی بود: پی ریزی یک سرزمین با پادشاهی و تجسم بخشیدن به آن از طریق معماری. وی در سال 1122 به ریاست دیر سن دنی منصوب شد و در طی پانزده سال دست اندر کار بازسازی این دیر قدیمی بود که تقریباً 300 سال از عمرش می گذشت. او ضمن آماده کردن نقشه های جدید ساختمان جدید احتمالاً بسیاری از کلیساهایی را که در جریان سفرهایش دیده بود به یاد آورد و هنرمندان و کارگرانی که کلیسا را بر پا داشتند از نقاط گوناگون بدانجا آورده شده بودند. کلیسای دیر سن دنی که یکی از آخرین کلیساهای بزرگ است، الهام بخش ساختمان کلیساهای شهرها شد و به عنوان گاهواره هنر گوتیک معروف گردید.
شوژر جایگاه جدید خوانندگان در کلیسای دیر سن دنی را چنین توصیف کرد: به طرز زیرکانه ای مقرر شده بود که با استفاده از ستون های بالایی و قوس های میانی که می بایست بر روی قوس های پایینی ساخته شده در سرداب کلیسا قرار می گیرند، صحن مرکزی بخش افزوده جدید با استفاده از ابزارهای هندسی و محاسباتی، درست برابر پهنای صحن مرکزی کلیسای کارولنژی کهن ساخته شود و باز مقرر شده بود که ابعاد راهروهای جانبی جدیدب اید با ابعاد راهروهای جانبی کهن برابر باشد، به استثنای آن بخش افزوده ظریف و درخور ستایش، حلقه دایره وار نمازخانه ها، که کل کلیسا به اتکای آنها با نور حیرت آور و لاینقطع پنجره های تابانش که بر زیبایی درونی آن مسلط است خواهد درخشید.
توصیف این رئیس دیر کلید شناخت معماری گوتیک آغازین است. همچنانکه او می گوید ابعاد اصلی این ساختمان تابع کلیسای قدیمی بودند ولی آنچه این سبک جدید را اعلام کرد، افزوده ظریف و درخورستایش، حلقه نمازخانه ها با پنجره های تابان بودند.
گرچه سرداب کلیسای سن دنی شالوده ای برای جایگاه خواننندگان ساخته شده بر روی آن گردید، مقایسه نقشه ها و ساختمان هرکدام، تفاوت هاهی مهم ساختمان رومانسک با ساختمان گوتیک را عیان می سازد. دیوارهای ضخیم سرداب، یک رشته احجام مجزا، تفکیک دقیق به شیوه رومانسک، به چندین واحد، پدید می آورند حال آنکه نبود دیوارها در جایگاه خوانندگان طبقه بالایی، فضایی یک پارچه پدید می آورد. سرداب اساساً یک بنای دیوارکشی شده است، و با طاق های متقاطع پوشانده شده است، از طرف دیگر جایگاه خوانندگان، ساختمانی با استخوان بندی است و طاق هایش از نوع طاق های جناغی اند.
طاق جناغی با توجه به وجود قوس های متقاطع یا اریب در زیر گهواره های طاق، خیلی آسان شناخته می شود. این قوس ها نقش آرماتور یا میله مسلح کننده ای را دارندکه به عنوان چهارچوبی برای استخوان بندی گوتیک ساختمان مورد استفاده قرار میگیرد. طاق گوتیک را با توجه به استفاده ای که از قوس نوک دار یا شکسته به عنوان بخش لاینفکی از آرماتور استخوانبندی در آن می شود، وجود شبکه ها یا طاق نماهای نازک بین قوس ها، و با توجه به این نکته می توان از دیگر طاق های جناغی یا قوس بازشناخت که قطع نظر از فضایی که باید طاق زده شود، ستیغ تمام قوس ها تقریبا در یک سطح قرار می گیرند و این همان چیزیاست که معماران دوره رومانسک با آن قوس های نیم دایره شان نمی توانستند به آن دست یابند.
بدین ترتیب انعطاف پذیری امتیاز بزرگ طاق گوتیک است و زدن طاق بر روی واحدهای مختلف الشکل را همچنان که به سادگی می توان در نقشه ساختمانی جایگاه خوانندگان کلیسای دیر سن دنی و نقشه های ساختمانی چندین جایگاه خوانندگان دیگر به شیوه گوتیک مشاهده کرد، میسر می گرداند. گذشته از این آرماتور گوتیک با آنکه تماماً نگهدارنده شبکه ها یا طاق نماها نیست، پیش بینی طرز قرار گرفتن و متمرکز ساختن پیشترانه های نیازمند دیوار پشت بند را ممکن می سازد.
با آنکه تردیدی نیست بنای سده های میانه از این تسلط خویش بر مسائل فنی لذت ها میبرده و احتمالاً در موارد بسیار شیفته آنها می شده، نمی گذاشت که مسائل مزبور، فی نفسه هدف شوند. غلامگردش ها و نمازخانه های کلیسای دیر سن دنی ثابت می کنند که از طاق جناغی استفاده می شده است، به طوری که به گفته سوژر کل کلیسا با نوری حیرت انگیز و پیوسته می درخشید.
در سده های میانه این را نظریه ای می دانستند که انگیزه پی ریزی سبک گوتیک گردیده بود و آنچه تحق این نظریه را میسر گردانید دانش فنی و مهارت عملی بود. تفاوت بین این دو، مشابه تفاوت بین فیزیک و مهندسی مدرن بود، وقتی معمار سده های میانه از هنر هندسه صحبت می کرد منظورش نه ماهیت انتزاعی شکل های هندسسی بلکه کاربردهای عملی فرمول بندی های ریاضی در طراحی یک مجسمه یا پی ریزی یک ساختمان بود. لیکن با تلاش برای پی بردن به اینکه معماری گوتیک عمدتا با نظریه سروکار داشته یا با دانش فنی و مهارت عملی، نمی توان این معماری را شناخت بلکه باید پذیرفت که کلیسای گوتیک حاصل کاربست توأمان نظریه و دانش فنی بوده اند و روح معماری گوتیک را باید در نقس سنگ ها و حساسیت فوق العاده معماری گوتیک به استفاده از سنگ به عنوان یک ماده ساختمانی کشف کرد.
واقعیت این است که روش مزبور غالباً بر حسب تصادف یا تجربه سرانگشتی عملی می شد، ساختمان ها غالباً فرو می ریختند و با ضریب اطمینان بیشتری بازسازی می شدند. در خصوص گزینش روش کار، هیچ راه مطمئنی وجود نداشت و بدون تردید هیچ توافق بنیادی حاصل نشده بود. اطمینان های مهندسی مدرن، به فاصله چندین قرن از دسترس معماری گوتیک خارج بودند. با وجود این آنچه امروزه از معماری گوتیک برجای مانده بنای عظیمی از نهایت مهارت، پایداری، ژرف نگری معماران گوتیک است.
آنچه سوژر را به ابداع ساختمان گوتیک این ساختمان ظریف که سرازیر شدن سیلی از نور به درون بنا را میسر گردانید هدایت کرد، نظریه نور بود. این نظریه از نوشته های عارفی در سده پنجم میلادی به نام دیونوسیوس کاذب آریو پاگوسی گرفته شده است که می گفت همان دیونوسیوس حقیقی یعنی قدیس دیونوسیوس آریوپاگوسی از پیروان آتنی پولس حواری در سده نخست میلادی است. این دیونوسیوس با قدیس حامی فرانسه یعنی سن دنی اشتباه گرفته شده بود و طبیعی می نمود که سوژر همذات پداری نور با خداوند توسط دیونوسیوس حقیقی را جوازی برای ساختن هرگونه ساختمانی بداند که وقف سن دنی خواهد شد. وقتی سوژر در الهیات آریوپاگوسی غرق شد و سن دنی جدید را در تصور آورد آن را به شکل پرتوی عرفانی دید. این نمونه دیگری از اهمیت اعتبار مذهبی در سده های میانه است. نه فقط کتاب مقدس بلکه آثار آبای کلیسا نیز کلید شناخت واقعیت به شمار می رفتند و همه چیز می باست در پرتو اعتبار ایشان تفسیر می شد.
تکامل معماری گوتیک انطباق پیوسته مقیاس، تناسب، زدن دیوارهای پشت بند، جایگزینی طاق ها و طراحی دیوار و نما به گونه ای است که مطابق نظر پانوفسکی به پله ها یا مراحل یک استدلال پیچیده مدرسی شباهت دارد. فقط جایگاه خوانندگان کلیسای دیر سن دنی در سده دوازدهم تکمیل شد برای آنکه منظره نسبتاً کاملی از سبک گوتیک آغازین در نیمه دوم همان سده در نظرمان مجسم شود باید کلیسای لائون را بررسی کنیم.
این ساختمان که در حدود 1160 آغاز گردید و تقریبا کمی پس از 1200 میلادی تکمیل شد. بسیاری از ویژگی های رومانسک را در خود حفظ کرده است ولی همین ویژگی ها را با تدیبرهای ساختمانی جدید گوتیک، طاق جناغی و قوس نوک دار، در آمیخته است.
جایگاه خوانندگان کمی پس از تکمیل کلیسا توسعه یافت و نقشه کنونی که نسبتاً دراز و باریک و انتهای شرقی اش چهارگوش است، حال و هوایی آشکارا انگلیسی دارد. از جمله ویژگی های رومانسک قابل تشخیص این نقشه، مربع تقاطع علامت گذاری شده و شبکه بندهای آن است که از یک واحد بزرگ در قسمت صحن با دو مربع کوچک در هر راهروی جانبی تشکیل می شود.
بندهای صحن با طاق های جناغی شش بخشی و یک ستون بندی متناوب مشخص می شوند که وقتی با هم در آمیزند سنت رومانسک تقسیم فضای داخلی به چندین بلوک را ادامه می دهند. این دو ویژگی به اضافه بالکانه روی راهروهای جانبی، از معماری رومانسک نورمان که در سراسر سده دوازدهم در شمال فرانسه از اعتبار عظیمی برخوردار بود گرفته شده اند.
ولی یکی از ویژگی های جدید فضای داخل وجود سه دهانه یا باریکه قوس های زیر ردیف پنجره زیر گنبدی است که فضایی مشابه باریکه بیرونی دیوار پوشیده شده با سقف شیبدار چوبی بالای بالکانه ها را اشغال می کند. سه دهانه، مبین اشتیاقی فزاینده به از هم گسیختن و حذف کردن تمام سطوح پیوسته دیواری است. افزایش آنها نمای چهار بخشی دیوار صحن های مختص گوتیک آغازیم را پدید می آورد: قوس بندی صحن، بالکانه، سه دهانه و ردیف پنجره های زیر گنبد.
در کلیسای لائون روش ستون بندی متناوب، در مقایسه با دیگر کلیساهای دوره گوتیک آغازین مانند کلیساهای سن و نویون، با تاکید کمتری به کار بسته شده است. این شیوه در قوس بندی صحن بازتاب یافته است، هرچند به عنوان تدبیری ثانوی، ستونچه هایی را بر تعدادی از ستون ها افزودند، زیرا تنه ستون های متناوب سه تایی و پنج تایی، از سطح پایه های دیوار اصلی آغاز می شوند. به نظر می رسد که معمار کلیسای لائون دیگر یکسره از بلوک بندی فضاهای داخلی رومانسک خوشنود نبوده است زیرا فضاهای مزبور بیننده را در حالی که از بلوکی به بلوک دیگر می رود از حرکت بازمیدارد.
تغییرات مهم در طراحی نمای کلیسا نیز بخشی از تجربه اندوزی های معماری گوتیک آغازین بودند. در کلیسای لائون، درگاه های ورودی زیر هشتی های نگهدارنده قرار گرفته اند و برج ها به عنوان اجزای لاینفک حجم کلی ساختمان به شمار رفته اند. طبقات درونی در سطوح تقسیم شده نمای کلیسا بازتاب یافته اند.
از جمله عناصر نمونه وار گوتیک می توان به پخ درگاه ها و پنجره ها و ساختمان باز و نورگیر برج ها اشاره کرد. مقایسه نماهای دو کلیسای لائون و سنت اتین درکان نشان میدهد که نفوذ بدنه دیوار تا چه اندازه عمیق شده است. در اینجا همانند سبک گوتیک به طور کلی گونه ای اصل کاهش حجم صرف از طریق جایگزینی آن با فضاهای خالی دارای قاب بندی های در هم پیچیده درکار است.
کلیسای لائون دو برج در دو سوی هر یک از بازویی ها و یک برج گلدسته بر روی مربع تقاطعش دارد که تعدادشان همراه با دو برج غربی به هفت می رسد. این عدد کامل برج ها مطلوب معماری گوتیک آغازین بود و سنت ایجاد برج های چندگانه یکپارچه را که مختص رومانسک آلمانی است دنبال می کند اما بودجه ساختمان کلیساها معمولا به ندرت ممکن بود کفاف تکمیل همه برج ها را بدهد. حتی برج ها نمای کلیساهای فرانسوی به ندرت تکمیل می شدند و بیشترشان از جمله برج های کلیسای لائون فاقد کلاهک های پیش بینی شده در نقشه هستند. سرانجام برج های انبوده انتهای غربی از نقشه های ساختمانی حذف شدند و نمای دو برجی نورمان به صورت استانداری برای گوتیک پیشرفته فرانسوی درآمد.
برج های بازویی ها جزیی از نقشه کلیسای پاریس یا کلیسای مشهور نوتردام نبودند. بدین ترتیب این ساختمان متعلق به سبک گوتیک آغازین، نیمرخی متعلق به گوتیک پیشرفته دارد که در آن فقط کلاهک باریک و ظریف روی مربع تقاطع، خط دراز و افقی سقف را که از پشت برج های جسیم نمای آن رو به غرب کشیده شده است قطع می کند.
ساختمان کلیسای نوتردام پاریس در 1163 یعنی فقط چند سال پس از آغاز ساختمان کلیسای لائون آغاز شد و تجسمی از درآمیزی حیرت انگیز آرمان های محافظ کارانه و ترقی خواهانه است. جایگاه خوانندگان و بازویی کلیسا در 1182، صحن در 1225 و نمای ان در 1250 تکمیل شدند. در نقشه این کلیسا ساختمانی با مقیاس بلند پروازانه و پنج راهرویی می بینیم که در آن شیوه بلوک بندی رومانسک با شیوه طاق زنی شش بخشی صحن در دوره گوتیک آغازین ترکیب شده است. بازویی اصبی کوتاه بود و از حد راهروهای جانبی بیرونی فراتر نمی رفت. صحن اصلی به شیوه گوتیم آغازین چهار بخشی بود و یک سه دهانه به شکل یک رشته نقش های گل سرخی داشت.
این ساختمان پیش از آنکه تکمیل شود دستخوش تغییرات وسیع شد. در فاصله سال های 1225 و 1250 نمازخانه ها را در فضاهای بین دیواراهی پشت بند ساختند و در 1250 بر طول یال های بازویی افزودند. در همان زمان شاید در اثر یک آتش سوزی یا رساندن نور بیشتر به درون صحن، تغییراتی در دیوار صحن داده شد هر چند شکل اولیه بندها یا بلوک های مجاور مربع تقاطع حفظ شد.
در این زمان ساختمان صحن کلیسای شارتر تکمیل شد و بالکانه ها و نمای چهار بخشی دیوارهای مختص معماری دوره گوتیک آغازین را به عناصری منسوخ تبدیل کرده بود. از زمانی که این بالکانه ها در پاریس ساخته شده بودند، نوآوری در صحن کلیسا می بایست به صورت توافقی پذیرفته می شد. ردیف پنجره های بالکانه پایین تر آورده شدند. این کار به نوبه خود مستلزم پایین تر آوردن سقف بالکانه و از نو طراحی کردن آن بود. این راه حل که نتیجه اش سقفی شیب دار بود که یکی از شیب هایش رو به دیوار صحن بود، مشکلی در زهکشی ایجاد کرد که فقط در سده نوزدهم حل شد و این در زمانی بود که ویولت لو دوک توانست سقفی شیبدار طراحی کند که آب را به سوی بیرون هدایت می کرد.
نمای این کلیسا نیز همچون فضای داخلش، به نظر می رسد که در نقطه بین کهنه و نو نوسان دارد. نمای مزبور که پس از تکمیل نمای کلیسای لائون آغاز شد به نظر می رسد که به مراتب محافظه کارانه تر و از لحاظ حفظ حضور دیواری اش به نماهای روماتسک نزدیکتر است تا به نماهای گوتیک پیشرفته.
از دیدگاه تماشاگر امروزی این را می توان یکی از سجایای برجسته آن دانست. نمای کلیسای نوتردام که کم روزنه تر و منظم تر از نمای کلیسای لائون است چنان احساسی از قدرت و پایداری به بیننده القا می کند که بیشتر طرح های آن روز یا طرح های بعدی قادر به القایش نبودمد و نیستند. ایجاد تعادل سنجیده میان عناصر عمودی در برابر عناصر افقی، به حالت ثبات آرامش بخشی رسیده است که این نما را به یکی از متقاعد کننده ترین و به یادماندنی ترین نماهای معماری گوتیک مبدل می کند.
بیشتر بخوانیم:
کلیسای سان ویتاله، شکوه موزاییک کاری در نخستین عصر طلایی بیزانس
طاق تیتوس، نمونه ای یکتا از معماری طاق نصرت
ارختئوم، از ساختمان های آکروپولیس
