تقریباً در اوایل هزاره چهارم پ.م حادثه ای عظیم در بین النهرین به وقوع پیوست و آن مسکون شدن دره های بزرگ و رودخانه ها بود. پس از این حادثه بود که نوشتن، هنر، معماری ساختمانی و شکل های جدید سیاسی در بین النهرین و مصر اما با تفاوت های چشمگیری در کارکردشان، به ظهور می رسند. هنری فرانکفورت در این باره می نویسد:
کهن ترین اسناد مکتوب بین النهرین، شناخت واحدهای بزرگ اقتصادی یعنی اجتماعات کنار معابد را آسان تر کرد. نخستین اسناد مکتوب مصری، نوشته هایی بر روی ساختمان های شاهی یا کنده کاری های مُهر گونه ای برای شناسایی ماموران پادشاه بودند.
نخستین آثار هنری یین النهرین غالباً جنبه مذهبی دارند، در صورتی که در هنر مصری به ستایش از کارهای پادشاهان مربوط می شوند و موضوعات تاریخی را نمایش می دهند. معماری ساختمانی در بین النهرین شامل معابد و در مصر شامل آرامگاه های پادشاهان می شود.
نخستین جامعه متمدن در بین النهرین به صورت هسته های جداگانه، چندین شهر مجزا و مستقل، حکوم های مشخص و متکی به خود، یا سرزمین های قابل کشت در اطراف شان تبلور یافت. جامعه مصر شکل قلمرو واحد، یکپارچه ولی روستانشین یک پادشاه مستبد را به خود گرفت.
بدین ترتیب نه یک تمدن بلکه دو تمدن در این نقاط به ظهور رسیدند و هر یک خصلت های ویژه ای برای خود داشت. از آن لحظه به بعد تاریخ جهان به صورت ثبت پیدایش، رشد و زوال تمدن ها و خیزش و سقوط خلق ها، دولت ها وملت ها در چارچوب آنها درآمد. با پیدایش همین دوتمدن قدرتمند ومتضاد در منطقه ساحل شرقی دریای مدیترانه است که درام بشریت غربی، حقیقتاً آغاز می شود.
در دره حاصل خیز سفلای رودهای دجله و فرات، بشر احتمالاً چیزی همپای باغ عدن که در سفر پیدایش از آن ستایش می شود و مدت های مدید بخشی از سنت های بین النهرین به شمار می رفت ساخته بود.
به محض آنکه بشر با فنون آبیاری و تا اندازه ای مهار کردن سیل ها آشنا شد. امکان ایجاد واحه ای بزرگ را دریافت. تاریخ پر آشوب بیم النهرین ثابت می کند که این سرزمین با چشم اندازی که برای ایجاد یک زندگی مرفه و بی سابقه داشت، انسان را شدیداً به خود جلب می کرد.
در سپیده دمان پیدایش تاریخ مدون، دره بین النهرین سفلی به اشغال سومریان درآمد، منشأ این قوم همچنان یکی ازمعماهای بزرگ تاریخ جهان باستان است. سومریان مردمی کشاورز بودند که طرز مهار کردن سیل را آموختند و شهرهایی با دیوارهای حصین ساختند مانند اوروک (اِرِخ یا اِرِک به روایت کتاب مقدس) یا وارکای امروزی، و لاگاش یا تلوه امروزی.
پس از گذشته چند سده شبانان چادرنشین سامی از صحرای غربی به این سو آمدند، کشاورزی را همراه با بسیاری از دیگر دستاوردهای فرهنگ سومری فراگرفتند وشهرهای خود را در شمال این سرزمین تاسیس کردند، کیش، آکد، ماری و بابل در طی چند صد سال، حاکمیت بین این دو قوم دست به دست می شد ولی سامیان توانستند دو پادشاه قدرتمند به نام های سارگون و حمورابی را از میان خود به قدرت برسانند.
از روی مدارک به دست آمده از غارهای عصر دیرینه سنگی چنین برمی آید که انسان همواره می کوشیده است با توسل به جادوی تصویر بر محیط و طبیعت پیراموت خویش مسلط شود. هم زمان با ظهور سومریان و آغاز تاریخ مدون، جادوی کهن جای خود را به دین خدایان نیکخواه و بدخواهی داد که تجسمی از نیروهای طبیعت بودند و غالباً با طرزی ویرانگرانه با امیدها و نقشه های انسان به ستیز برمی خاستند.
در این دشت حاصلخیز گرمای طاقت فرسای تابستان و سیل های بنیان کن، خشکسالی ها، آفات و هجوم ملخ ها، انسان را به پذیرفتن این اندیشه وامی داشت که گویا نیروهای تسلط ناپذیر و برتر از او وجود دارند و او باید آنها را یا رام کند یا بر آنها غلبه کند.
دین رسمی به صورت مجموعه ای از داد و ستدهای گوناگون میان انسان ها و خدایان، احتمالاً در میان سومریان پدید آمده است و صرف نظر از اینکه تاکنون با چه تغییراتی طبقه بندی و متول شده است، دین همچنان تدابیر تشفعی خود را که شامل نماز، قربانی، زیارت و ناقص بودن طبیعت آدمی است و وابستگی اجبارش را در برابر نیرویی برتر حفظ کرده است.
دین سومریان و کسانی که از ایشان پیروی می کردند بر محور خدایان طبیعت می چرخید: آنو، خدای آسمان؛ اِنلیل (بِل)خالق و فرمانروای زمین و خدای توفان؛ اِئا (اِنکی) خدای آبها (خدای شفادهنده و نیکخواه)؛ ناتار (سین) خدای ماه؛ اوتو (شمس) خدای آفتاب؛ اینانا (مربوط به سیاره زهره) الهه عشق و باروری، که مانند ایشتار بعدها وظایف الهه جنگ نیز به او سپرده شد. _بل و شمس دو نام آکدی و سین بابلی است).
کشور – شهر زیگورات
دین پس از غلبه بر زندگی و معنی بخشیدن به آن، شکل جامعه و طرز بیان یا نمایش آن در معماری و هنر را نیز تعیین کرد. کشور-شهر بین النهرین در زیر حمایت خدای شهر بود، پادشاه نماینده او در روی زمین و مباشر دارایی های زمینی او بود.
نقشه شهر این مرکزی خدا را در زندگی خود نشان می داد، زیرا معبد خدا هسته ساختمانی با عظمت آن را تشکیل می داد. این معبد نه فقط کانونی برای دین شهر بلکه مرکز فعالیت های اداری و اقتصادی آن نیز بود. معبد در واقع قلمرو خدایی بود که در نزد مردم زمیندار و رمه داری بزرگ و ثروتمند و نگهبان شهر به شمار می رفت.وظیفه اصلی شهر خدمت به خدا در مقام یک ارباب بود همچنان که وظیفه همه شهروندان به طور کلی خدمت به خدایان بود.
مجتمع گسترده و بزرگ معبد که در نوع خود شهری در دل شهری دیگر بود، وظایف و نقش های بی شماری داشت. کارمندان معبد شامل کاهنان و کاتبان، امور داد و ستد شهر را می چرخاندند و از دارایی های خدا و پادشاه مراقبت می کردند و احتمالاً در چنین محیطی بوده است که نوشتن به ابزاری دقیق در دست برخی ها تبدیل شد؛ کهن ترین نمونه های آن به نگهداری حساب ها، شرح معاملات ساده و ذخایر موجود مرتبط می شوند.
برجسته ترین بخش معبد و در واقع شناخته شده ترین ساختمان در دره بین النهرین زیگورات نامیده می شود. از چگونگی پیدایش یا نقش این ساختمان های عظیم و چند طبقه خشتی اطلاعی به دست نیامده است. بعضی ها این ساختمان ها را پلکان هایی از آسمان یا کوه های سنگی ساختگی توصیف کرده اند و وجودشان را به این اعتقاد همگانی در جهان باستان که نوک قلل رفیع را جایگاه خدایان می دانست مربوط کرده اند.
زیارتگاه های بالای این زیگورات ها را اتاق های انتظار یا اتاق های گذری می نامیدند و احتمالاً آنها را همچون تالارهایی می پنداشته اند که انسان مومن می توانسته است رد آنها به انتظار ظهور خدا بنشیند.
بیشتر شهرهای ویران شده سومر، اور، وارکا، نیپور، لارسا، اریدو، همچنان در پای زیگورات های نابود شده خود قرار دارند. زیگورات اور نمونه مناسبی از این مورد است که به دوره سومری نوین (از سده 22 تا 21 پ.م) مربوط می شود. در این دوره معماران می کوشیدند بلندترین و کوه پیکرترین بنای ممکن را روی زمین برپا دارند.
بر روی شالوده ای عظیم به ارتفاع 15 متر، دو طبقه سوار بر هم قرار دارند که به ترتیب کوچتر می شوند و از آن دو احتمالاً طبقه بالا در حکم پی زیارتگاه بوده است. سه پلکان خرپشته ای، هر یک با یکصد پله، در یک نقطه به دروازه برج دار زیگورات می رسند و از آنجا احتمالا پلکان دیگری به زیارتگاه یعنی در مرکز نمایش های آیینی منتهی می شود.
ساختمان این زیگورات کوه محکمی از خشت خام با نماسازی ضخیمی از آجر پخته با ملات قیری است. آجر پخته را به این علت با ملات قیر در نماسازی به کار می بردند که بر قدرت و استحکام ساختمان در برابر سیل ها و اثر دیگر عوامل طبیعی بیفزایند.
طبقات زیگورات احتمالاً در محوطه پشته آنها درختکاری و گیاهکاری نیز می شده است. ارتفاع زیاد این بنا و دشواری صعود و دست یابی به نوک زیارتگاه، احتمالاً مانند مذاهب دیگر، نمادی از گونه ای تدارک و دشوار روح برای روشنایی گرفتن از خدا به شمار می رفته است. بدون تردید رفعت زیگورات ها بزرگ که ظاهراً به قلب آسمان می رسیدند تاثیر ژرفی بر عبریان کهن داشته است زیرا زیگوراتی در بابل به نام برج بابل ساختند و به یادگار گذاشتند که نشانه ای است از غرور بلندپروازانه نوع بشر.
سه کشف بزرگ سومریان، شبکه ای از خدایان و روابط میان خدایان و آدمیان، خود کشور – شهر و هنر نوشتن، شالوده ای برای سازماندهی جدید جامعه بشر پی افکند.در کشور-شهر که به علت حضور خدای شهر به صورت موقوفه درآمده بود انسان ها روابط جدیدی با خدا و میان خودشان برقرار کردند و با ثبت این روابط به صورت مکتوب، صورتی رسمی و دائمی به آنها دادند.
زندگی دارای نظم شد و وظایفی که پیشتر بر دوش فرد بود بر دوش اجتماع گذاشته شد مانند دفاع از حملات انسان های دیگر و نوسانات طبیعت.
این دگرگونی به اضافه تقسیم کار (تخصصی شدن کار هرکس) که هرگاه تعداد زیادی از مردم به صورت یک اجتماع هم بسته در جایی متمرکز شوند تشویق وتسریع می شود، ساکنان کشور-شهر را از رسیدگی به الزامات زندگی روزانه رها کرد به طوری که ایشان نتوانستند مهارت ها و استعدادهای خود را به شکلی باور نکردنی در اجتماعات سیال و چند پارچه آن روزگار بروز دهند و به کار گیرند.
حالت نسبتاً ثابت کشور-شهر نیز هویتی پایدار به عنوان یک شهر با خدا و پادشاهی شناخته شده و موجود به این اجتماع داد. این حس هویت، تک تک اهالی را نیز شامل شد زیرا اینان نیز به عنوان اعضای اجتماع هویتی داشتند و متوجه نوع روابط خویش با شهر، خدف پادشاه و شهروندان دیگر بودند.
زبان مدون جدید نیز احتمالاً به این هویت یابی رشد یابنده کمک کرد و فرد خود را با نامی درمیان نام های اشیا و کارهای دیگر بازشناخت. بدین ترتیب با پی ریزی الگوهای ثابت زندگی توسط سومریان، آن احساس هویت و احساس خودآگاهی تاریخی آدمی آغاز می شود که در تمدن یونان بالغ می شود و به اوج تکاملش می رسد.
بیشتر بخوانیم:
آشنایی با هنر و معماری چتل هویوک
اهمیت خواندن و بازخوانی متن معماری در بیان معماری
پیکرتراشی ومیثاق سازی در سومر باستان
