یکی از بناهای پرخرج و باشکوه آکروپولیس، دروازه فخیم پروپالایا (سردر ورودی) بود. ساختمان این سردرد ورودی که در فاصله سال های 437 و 432 ق.م به دست مِنِسیکلس معمار ساخته شد، بلافاصله بعد از تکمیل بنای پارتنون آغاز شد ولی هیچگاه پایان نیافت، شاید علت آن تا حدودی تحمیل هزینه های جنگ پلوپونزی بوده باشد. عده ای نیز معتقدند که چون یکی از بال های آن از معبد ارتمیس برانورونیا می گذشت ساختمانش متوقف شد.
طرح سردر ورودی شکل تکامل یافته و ظریف دروازه ای است مشتمل بر بخشی از دیوار شهر و تالار دروازه که در دو جناحش ساختمان هایی شامل یک کتابخانه و شاید نخستین تالار نقاشی یا نگارخانه در تاریخ جهان ساخته شده اند. در این جا اشخاص می توانستند پس از پیمودن سربالایی های تند و پیش از راه افتادن به سوی اماکن مقدس واقع بر قله تل آکروپولیس در محیطی آراسته و زیبا استراحت و نفسی تازه کنند.
در ساختمان سردر ورودی، تغییراتی نسبت به نظم شیوه دوریک دیده می شود، بدین معنی که فاصله بین ستون های مرکزی بیشتر شده است تا در راهرو جای بیشتر و بزرگتری ایجاد شود و همچون بنای پارتنون دارای برخی عناصر یونیک مانند ستون های داخلی در امتداد راهرو و بلندتر شدن ارتفاع سقف در موارد لازم برای نگهداری از سقف بنای مرکزی است.
معبد کوچک و زیبای آتنا الهه پیروزی به شیوه یونیک، که در فاصله سال های 427 و 44 ق.م به سرپرستی کالیکراتس معمار ساخته شد، کهن ترین بنای تماماً یونیک موجود در تل آکروپولیس است. پیش از آن شیوه دوریک در ساختمان بنای کامل چند گنج خانه در اولمپیا و دلفی در سرزمین اصلی یونانی به کار گرفته شده بود، مثلاً در گنج خانه سیفنوسی ها، و این گنج خانه ها را جزیره نشینان دریای اژه ساخته بودند نه ساکنان سرزمین اصلی یونان. پس از برقراری حاکمیت آتن بر جزایر مزبور بود که راه نفوذ عناصر معماری یونان شرقی و یونیک بدان گشوده شد.
این معبد کوچک دارای ستون بندی خلفی و قدامی در نقطه ای قرار گرفته که سابقاً یک دژ دفاعی میسنی در نزدیکی سر در ورودی بود و در مقایسه با شیوه جدی دوریک آن، این ساختمان ظریف و بسیار متناسب، تضادی آشکار داشت و بر تاثیرگذاری هر دو بنا می افزود.
از دیگر بناهای یونیک در تل آکروپولیس معبد ارختئوم است که در پایان برنامه ساختمانی پریکلس برپا داشته شد. ارختئوم که در فاصله سال های 42 و 405 ق.م ساخته شد نقشه ای بس عجیب دارد و با هر معبد یونانی دیگر متفاوت است.
نام معبد ارختئوم از نام ارختئوس قهرمان افسانه ای آتن گرفته شد و خود معبد نیز تا اندازه ای به او اختصاص داشت.
ویژگی ها و مشخصات غیرعادی بسیاری که در این معبد دیده می شود تا اندازه ای نیز نتیجه ناهمواری و نامنظمی محل ساختمان و تا اندازه ای نیز نتیجه تعداد زیارتگاه هایی است که در درونش گنجانده اند.
به گفته پاوسانیاس جغرافی دان و مورخ یونانی سده دوم میلادی، ارختئوم در محل قدیمی برگزاری رقابت تن به تن بین پوسیدون و آتنا برای مسلط شدن بر شهر آتن یعنی موضوع مجموعه تندیس های سنتوری غربی پارتنون ساخته شد.
در همین نقطه تخته سنگی وجود داشت که به روایتی نوک نیزه سه شاخه پوسیدون بر آن کوبیده شده بود، چشمه آب شوری بود که در اثر اصابت نیزه سه شاخه پوسیدون از زمین جوشیده بود و درخت زیتون آتنا نیز در آنجا روییده بود. آرایش متقارن این بنا نیز که احتمالاً در نقشه اصلی مورد نظر نبوده است، می توان بازتابی از یک از هم گسستگی و فشار حاصل از شکست قریب الوقوع و نهایی آتن درجنگ پلوپونزی به سال 404 ق.م بوده باشد.
بدین ترتیب ارختئوم آنچنان که در نقشه پیش بینی شده بود تکمیل نشد و می توان چنین فرض کرد که در نقشه اصلی پیش بینی شده بود که نمای غربی چنان بسط داده شود تا رواق های شمالی و جنوبی بتوانند در مرکز دیوارهای دراز و خالی از تزئینات واقع شوند.
در نماهای قائم بازسازی شده از اضلاع غربی و شرقی می توان دید که در سمت شرقی، سطوح متفاوت تیبه ها به طرز ملایمی تطبیق داده شده اند، حال آنکه در مورد سمت غربی چنین می نماید که اینجا را شتابان به پایان برده اند و دیوار را با نیمه ستون های چسبیده به آن طوری ساخته اند که فاصله های میان ستون ها را بتوانند با شبکه های مفرغی ببندند.
از این ستون های درگیر به ندرت در معماری کلاسیک یونانی استفاده شده است، ولی همین تدبیر بعدها در معماری رومی رواج و محبوبیت فراوان می یابد. اگر کسی با پاره ای تصورات خشک درباره شیوه معماری یونانی به این بنا بنگرد، تاثیر و نتیجه کلی ممکن است مایوس کننده باشد، لیکن قرینه سازی ارختئوم، به عنوان عامل مکمل وحدت متقارن پارتنون، بی نهایت موثر است همچنان که دختران ایستاده رواق دوشیزگان، ستون های دور یک پارتنون را تکمیل می کنند.
گذشته از این جزییات حکاکی شده ارختئوم از لحاظ زیبایی مهذب شان، بی نظیرند.
بیشتر بخوانیم:
معماری معبد پارتنون در دوره کلاسیک پیشین یونان
معماری در دوره هلنی چگونه بود؟
نقطه آغاز هنر اژه ای؛ هنر مینوسی و هنر سیکلادی
پیکرتراشی و نقش برجسته ساختمانی در روم
هنر در سانتاآپولیناره و آرامگاه گالاپلاکیدیا در شهر راونا
