به رغم فراوانی که به نمایش های تئاتری در میانه دهه 1580 وجود داشت هنوز نمایش منحصرا در دربارها و فرهنگستان ها و آن هم به مناسبت های ویژه ترتیب داده می شد، از این رو نیاز به تئاترهای دائمی به کندی رشد کرد.
بسیاری از نمایش های اولیه رنسانس در حیاط کاخ ها و باغ ها اجرا می شد اما در طول سده شانزدهم تالارهای ضیافت و تالارهای وسیع جایگاه نمایش های تئاتری گردیدند. این تئاترهای موقتی معمولاً به شیوه ای که سرلیو بیان کرده است ساخته می شدند.
هر چند پیش از آن دوره معدودی تئاترهای دائمی ساخته شده بود از جمله تئاتری در فرارا که در 1532 آتش گرفت، اما قدیمی ترین تئاتر موجود رنسانس تئاتر و المپیکو است که بین سال های 1580 و 1584 به وسیله فرهنگستان المپیک ویچنزا ساخته شده است.
این فرهنگستان در سال 1555 برای مطالعه درام یونانی تاسیس شد و در آغاز برای نمایش های خود صحنه های موقتی به کار می برد. هنگامی که اعضا تصمیم به ساختن تئاتر گرفتند، آندره آ پولادیو معمار عالی رتبه و شاگرد ویتروویوس، کارشناسی ویرانه های رم و یکی از اعضای این فرهنگستان، وظیفه ساختن یک تئاتر کلاسیک در یک بنای قبلا ساخته شده را بر عهده گرفت.
در تئاترو الیمپیکو جایگاهی نیمه بیضی شکل بر گرد یک ارکسترا دور می زند، در انتهای صحنه مستطیل شکل آن نمایی(فاسادی) مزین به ستون، طاقچه و مجسمه و نقش های برجسته قرار دارد. پنج ورودی نمای صحنه را قطع می کنند که دو تا در طرفین و سه تا در پشت صحنه قرار دارند.
شکل کلی این صحنه به مینیاتوری از تئاتر رومن شباهت دارد که به فضای سرپوشیده ای آورده شود. پیش از پایان بنای این تئاتر پالادیو درگذشت و برای اجرای افتتاحیه آن در سال 1585 که اودیپ شاه از سوفوکل اجرا می شد، وینچنزو اسکاموتزی خیابان هایی را به صورت پرسپکتیو در پشت هر یک از ورودی های صحنه قرار داد تا صحنه به صورت میدانی درآید که تعدادی خیابان از آن منشعب شده باشند.
هر تماشاگری حداقل به یک خیابان دید کامل داشت. این الگو هنوز هم به عنوان یک شکل سنتی در صحنه به جا مانده است.
تئاتر و المپیکو اما مسیر اصلی تحول تئاتر را معین نکرد، زیرا تئاتر کوچکی که اسکاموتزی در سابیونه تا در 1588 بنا کرد الگوی بهتری بود. این بنا یک دستگاه کامل تئاتری است و قسمت داخلی آن اساساً هنوز از نقشه سرلیو پیروی می کند. این تئاتر دارای یک جایگاه نیم دایره است که روبروی یک صحنه بدون پروسینیوم قرار دارد و در بالای صحنه بال های زاویه داری برای نصب دکور در نظر گرفته شده است.
این تئاتر به عنوان یکی از تئاترهای به جا مانده از دوران رنسانس اهمیت به سزایی را در نمودن تحول معماری تئاتر داراست.
نمونه مثالی صحنه های مدرن امروز تئاتر و فاریز در پارما است که توسط جووان باتیستا آله اوتی طراحی و در 1618 تکمیل شد و برای نخستین بار در 1628 مورد استفاده قرار گرفت. این تئاتر اولین ساختمان موجودی است که پروسینیوم دارد.
خاستگاه پروسینیوم معلوم نیست. بعضی از مورخان ابراز داشته اند که ورودی های صحنه های رومن یا صحنه های ترنس به تدریج گشادتر شدند تا امکان بازی در داخل ورودی ها فراهم گردد و به تدریج این ورودی های متعدد در یک طاق پروسینیوم خلاصه شدند مورخان دیگر اظهار می دارند که طاق نصرت های مشابهی برای مراسم رژه و راهپیمایی در خیابان ها ساخته می شدند و پروسینیوم شکل تحول یافته آن است و باز عده ای بر آنند که قاب پروسینیوم از نقاشی های با پرسپکتیوی اقتباس شده است که عموما نمای مرکزی آنها به وسیله واحدهای معماری از دو طرف قاب می شدند، چیزی بسیار نزدیک به صحنه سرلیو.
هر یک و شاید همه این عوامل می توانند در تحول طاق پروسینیوم سهم داشته باشند و برای برآوردن نیاز مبرمی در عصر رنسانس پذیرفته شده باشند. در تئاترهای قرون وسطی بهشت، دوزخ و زمین همزمان در صحنه قرار داده می شدند زیرا فضای نمایش به عنوان مکانی نامحدود و ابدی فرض می شد.
بعکس در رنسانس هنرمندان مایل بودند تنها اشیایی را تجسم بخشند که از یک نقطه ثابت قابل رؤیت باشند، از این رو فضا به عنوان مکان یمحدود تلقی می شد و وسیله قاب کننده ای لازم بود تا نقطه دیدی برای بیننده تعین کند. لذا طاق پروسینیوم هم به خلق تصور واقعیت و هم به پوشاندن وسایل فنی صحنه کمک می کرد.
پروسینیوم به تدریج به کار گرفته شد. در دکورهای اولیه سده شانزدهم اولین چفت بال ها و نقابی در بالای صحنه، پوشش لازم را به وجود می آورد. با افزایش نیاز به تغییرهای متعدد در صحنه، پوشش پاین صحنه نیز ضرورت یافت تا تغیرات پایین صحنه را نیز پنهان کند.
تا مدت ها اولین مجموعه بال های زاویه دار را به نحوی می ساختند تا با دکورهای مختلف جور درآیند، در بعضی از تئاترهای موقتی برای هر نمایش یک طاق پروسینیوم مناسب ساخته می شد. اما در تئاترهای دائمی، اشتیاق یافتن وسیله ای قاب کننده فایق آمد، به ویژه هنگامی که بال های مسطح پذیرش عام یافت. سرانجام در طول سده هفدهم طاق پروسینیوم به عنوان یک عامل معماری در تئاتر به صورت استاده درآمد.
طاق قوسی پروسینیوم منحصر به جلوی صحنه نبود بلکه در تئاتروفارنیز و همچنین در بسیاری از تئاترهای پیش از آن، دو قاب دیگر نیز در عمق صحنه به کار می رفت. این قاب های اضافی امکان می داد تا دکورهای مختلفی را با عمق های مختلف نصب کنند، زیرا ورودی ها چنان تعبیه می شدند که بتوان مقدار فضای قابل رؤیت صحنه را کم یا زیاد کرد.
به کار گرفتن قاب های داخل صحنه در دوران باروک، که در آن تمایل زیادی به عظمت و شکوه وجود داشت، افزایش یافت. ورودی بین آخرین مجموعه بال ها به عنوان قاب دومی به کار می رفت که پشت آن یک منظره پرسپکتیو و عمیق قرار داده می شد.
گاه در مقابل این پرسپکتیو موانعی ایجاد می کردند تا بازیگران بیش از حد به پرسپکتیو انتهای صحنه نزدیک نشوند زیرا در این صورت توهم فاصله بر هم می خورد. گاه صحنه هایی با عمق زیاد ساخته می شد تا با دکورهایی که به واقع پرعمق و بیکران بودند تناسب داشته باشند.
هر چند صحنه تئاترو فارنیز اساساً الگوی همه صحنه هایی بود که طی 300 سال در اروپا ساخته می شدند. اما اودیتوریوم هنوز همان بود که در سنت تئاترهای درباری معمول بود. بر طبق این سنت جایگاه نعل شکل و استادیوم مانند تماشاگران مکان بار بزرگی را دربرمیگرفت که می شد در آن نمایش رقص اجرا کرد یا برای نمایش های آبی آ« را پر از آب کرد.
اودیتوریوم های بعدی دیگر شبیه تالارهای درباری ساخته نشدند و شکل استانده آنها در تئاترهای عمومی پیدا شد.
تئاترهای حرفه ای و عمومی در ایتالیا در نیمه دوم سده شانزدهم پیدا شدند. اولین سند حاکی از یک تئاتر عمومی مربوط به 1565 در ونیز است. نوآوری اساسی در معماری تئاتر هنگامی به وقوع پیوست که اجرای اپرا به صورت حرفه ای در 1637 آغاز شد و طبیعتاً ونیز نخستین شهر برای پیداشت تئاتر عممی بود زیرا تنها ایالت ایتالیایی بود که پادشاه نداشت.
ونیز شهری بود که ثروت خود را از راه تجارت کسب کرده و صاحب یک طبقه متوسط نیرومند بود، طبقه ا یکه توان حمایت از یک تئاتر عمومی را داشت.
اودیتوریوم تالار اپرای ونیز چنان ساخته شد که به همه طبقات اجتماعی اجازه تماشای نمایش را می داد و اتاقک های ویژه ای نیز برای کسانی که مایل به داشتن جایگاه اختصاصی بودند، ساخته شده بود. اولین تالار اپرای ونیزی به نام سان کاسپانو دارای پنج ایوان بود که هرکام سی و یک جایگاه ویژه داشتند. طبقات اول و دوم از همه گران تر و ویژه طبقات مرفه بود و سه طبقه دیگر متعلق به طبقات کم ثروت تر بود. فضای باز کف تالار که پیت یا پارتر نامیده می شد، جایگاه طبقات پایین تر و کسانی بود که صاحب ثروت نبودند.
ردیف صندلی ها یکی بر بالای دیگری ساخته می شد و امکان می داد که تعداد کثیری در یک مکان محدود جا بگیرند و نمایش را ببینند. موفقیت سان کاسپانو چندان بود که در سال 1641 سه تئاتر دیگر شبیه به آن ساخته شد و اجراهای عوومی اپرا و طرح اودیتوریوم برای تماشاگران، به شهرهای دیگر ایتالیا سرایت کرد و از آنجا در سراسر اروپا رواج یافت.
تئاترهای ونیزی رواج دهنده اودیتوریوم با جایگاه ویژه، پیت و ایوان بودند. اما اولین نمونه این نوع اودیتوریوم محسوب نمی شوند زیرا بسیاری از تئاترهایی که برای نمایش های مذهبی در قرون وسطی ساخته شده بودند همین ویژگی را داشتند و ساده ترین نوع آنها در تئاترهای عمومی پاریس، لندن و مادرید قبل از افتتاح تالار اپرای ونیز به کار می گرفت.
لازم به یاداوری است که منزلت اپرا به این الگو اعتبار بخشید و این طرح اودیتوریوم تا پایان سده نوزدهم الگوی همه تالارهای نمایش در اروپا بر جای ماند. به علاوه چون تالارهای اپرای ونیز از طاق پروسینیوم وسایل ماشینی پیش رفته و دکورهای پرسپکتیو استفاده کردند، بنابراین اولین تئاترهای عمومی بودند که همه خصوصیات بارز یک قالب خوش منظره برای صحنه را فراهم آوردند.
بیشتر بخوانیم:
تحولات تئاتر در رنسانس ایتالیا
درام های بومی – مذهبی در قرون وسطی
کورال ها یا تئاترهای عمومی در تئاتر اسپانیا
تئاتر هلنی و دگرگونی های تئاتر در این دوران
