یکی از بهترین و سالم ترین یادمان های رومی خود شهر رم است و یکی از پرآوازه ترین و پرنفوذترین بناها در تاریخ معماری، معبد پانتئون است. این معبد در حدود 125 میلادی ساخته شد و تاثیر فضا درونی اش بسیار پرمخافت است مخصوصاً به این علت که از نمای بیرونش چنین مخافتی احساس نمی شود.
پانتئون معبدی گرد و گنبددار است، در جلویش رواقی مستطیلی دارد که به نظر می رسد آنچنان که باید و شاید با ساخت گردوار اولیه آن تناسبی ندارد و احتمالاً بعدها بر آن افزوده شده است.
تاثیر اولیه حاصل از مشاهده این بنا احتمالاً با تاثیر امروزی اش متفاوت بوده است زیرا پانتئون در آغاز یک بنای مستقل نبود بلکه به یک باسیلیکای قدیمی تر متصل بود وامتداد آن یال های جانبی پانتئون را می پوشانده است.
گذشته از این در جلوی رواق معبد یک حیاط ستون بندی شده قرارداشت که بخشی از رواق نیز جزو آن بود و در آغاز تنها بخش قابل رؤیت ساختمان از روبرو بود. این حیاط که در دوره هادریانوس ساخته شد، احتمالاً از طرح های همین امپراتور تنوع طلب بوده است.
بنای پانتئون از گونه ای سادگی پرهیبت در مقیاس بزرگ برخوردار است. بر فراز اندرون مدورش گنبدی نیمکره وار به قطر 43 متر زده اند که فاصله نوک گنبد از کف پانتئون نیز 43 متر است. بدین ترتیب طرح پانتئون بر تقاطع دو دایره، یکی عمودی و دیگری افقی، قابل تصور و به صورت مقاطعی از یک گره فضا که در درون بنا محاط شده اند استوار گشته است.
گنبد پانتئون پوستهای بتونی دارد که تدریجاً در سمت قاعده بر ضخامتش افزوده می شود تا در جای لازم بر قدرت آن بیفزاید. در مرکز گنبد، سوراخی گرد، به نام چشمه نور یا نورگیر، به قطر 9 متر تعبیه شده که شیشه ای ندارد، رو به آسمان باز شده و تنها منبع نور برای تامین روشنایی اندرون بنا است.
دیوارهای نگهدارنده گنبد بسار ضخیم اند و در سطح شان فرونشستگی های مستطیل و نیم دایره یک در میان ایجاد شده است، که بر بالای هر کدام طاقی هلالی زده شده تا فشار حاصل از گنبد را به جرزهای عظیم سنگی منتقل کنند.
گنبد پانتئون از درون قاب بندی شده تا آنکه هم جلوه هندسی زیبایی از مربع های کوچک در درون دایره ای عظیم را پیدا کند هم از فشار و سنگینی کل گنبد بکاهد بی آنکه صدمه ای به قدرتش زده باشد.
کف پانتئون مختصر تحدبی دارد و زهکش هایش به صورت خطوطی کم عمق در مرکز، مستقیماً زیر نورگیر، ایجاد شده اند تا هر آبی را که از آن بالا می ریزد به سوی خود سرازیر گرداند.
تابلوی اندرون پانتئون اثر جووانی پانینی بهتر از هر عکسی، وحدت شکل و مقیاس طرح، سادگی نسبت ها و عظمت پرهیبت آن را نشان میدهد. در این تابلو تقریباً تحربه هر تازه وارد به این فضای عظیم مدور به نمایش گذاشته شده است و آن نه احساس سنگینی دیوارهای گرداگر بنا بلکه حضور ملموس خود فضاست زیرا معماری نمایانده شده در این تابلو، قبل از هر چیز یک معماری مختص فضاسازی است.
در معماری های قدیمی تر، شکل فضای محصور شده، تقریباً به طرزی تصادفی از طرز قرار گرفتن دیوارها و احجام تبعیت م یکرده است و این عناصر نیز به اندازه ای که در شکل فضای مزبور گسستگی ایجاد می کنند باعث شکل دادنش نمی شوند.
دیوارها و احجام در معماری مصر و بین النهرین به قدری اهمیت دارند که آنچه دیده می شود همین ها هستندف فضا فقط به شکل منفی وجود دارد یعنی تصادفاً بین احجام ظاهر می شود. این گونه معماری را معماری احجام می نامند.معماری یونانی نیز که مخصوصاً به احجام، نسبت های میان احجام وشکل دادن به عناصر حجمی توجه داشت با صفت معماری استخوان بندی یا ساختاری متمایز شده است.
نخستین بار رومیان هستند که معماری را به شکل واحدهایی از فضا در تصور می آورند که با استفاده از دیوار بست هایی قابل شکل دادن هستند.
اندورن پانتئون، مطابق این علاقه معماران رومی، یک کل واحد، همشکل و متکی به خود است که احجام یا دیوارهای نگهدارنده هیچ گسستی در آن پدید نمی آورند، کلی است که بازدید کننده را در خود جا می دهد بی آنکه او را محبوس کند، جهان کوچکی است که از طریق نورگیرش به سوی ابرهای گریزپا، آسمان آبی، خورشید، طبیعت کیهانی و خدایان راه می یابد.
گریختن از سروصدا و گرمای سوزان یک روز تابستانی رم و پناه آوردن به محیط خنک و عظمت آرام پانتئون، تجربه ای است که تقریبا در وصف نمی گنجد و هرکسی باید خود شخصاً آن را بیازماید. از همه چیز که بگذریم این کار یک تجربه معماری نیز هست.
نباید از یاد برد که نیروی ابتکار رومیان در ساختن فضاهای بزرگ درونی به شناخت و اطلاعات مهندسی ایشان در خواص احجام و ایستایی احجام خنثی بستگی داشت. قوس، طاق، گنبد، واحدهایی کم نظیر در جهان معاصر، ابداع و تکمیل کردند. اساساً مساله به شکلی که رومیان می دیدند، چنین بود: چگونه باید فضایی پهناور را محصور کرد و بر فرازش سقف شد و چگونه نور کافی به این فضای بزرگ رساند و در عین حال آن را باز و بدون تیرها یا ستون های نگدارنده لازم برای یک سقف تخت نگه داشت .
بیشتر بخوانیم:
معماری معبد پارتنون در دوره کلاسیک پیشین یونان
