ازدواج اجباری Forced marriage عبارت است از: مجبور کردن یا تحت فشار گذاشتن فردی برای ازدواج. در ازدواج اجباری دختر یا پسر توسط فردی دیگر چون والدین، سرپرست، خواهر یا برادر و… با خشونت یا تهدید، ارعاب، مشوق های چشمگیر، قطع امکانات قبلی، مجبور به ازدواج با شخصی که هیچ علاقه ای به زندگی با وی ندارند، می شوند. ازدواج اجباری با ازدواج سنتی که در آن آشنایی دختر و پسر به وسیلهٔ دوست یا اعضای خانواده است ولی ازدواج با رضایت زوج صورت می‌گیرد تفاوت دارد.
امروزه یکی از معضلات اجتماعی، ازدواج های اجباری و ناخواسته است که حق مشروع و گزینش همسر را بویژه از دختران سلب می نماید. این آسیب کم و بیش در مناطق گوناگون جهان وجود دارد. مقصود از ازدواج اجباری پیوند زناشویی رسمی است که در آن رضایت و اراده زوجین یا یکی از آنان نادیده انگاشته شود و برای برقراری این پیوند، از انواع فشارهای روانی اطرافیان استفاده گردد. ازدواجی که باید بر پایه عشق، اخلاق، محبت و درک متقابل شکل گیرد تا بتواند جوانه های خوش بختی را به همراه آورد، اکراه و اجبار در همسرگزینی این پیوند مقدّس را به صورت یک کابوس وحشتناک در می آورد و زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی را با آسیب های جدّی مواجه می سازد. آسیب و عوارض منفی این گونه ازدواج ها بر سلامت جسمی و روحی پسر و دختر تأثیر منفی بر جای می گذارد.
از دست دادن امید به زندگی، فقدان تصویری موفقیت آمیز برای زندگی خود و فرزندان یکی دیگر از اختلالات عاطفی و روانی ازدواج های تحمیلی به شمار می رود. مجموعه این فشارهای روانی ایجاد هرگونه ابتکار، طراوت و نشاط را در محیط خانه از بین می برد و افسردگی، پرخاشگری و دل سردی از زندگی را به همراه می آورد. آسیب دیگر مربوط به روابط خانوادگی است که در نتیجه آن می توان به سست شدن بنیان خانواده، طلاق، فرار از خانه، سوء ظن، فقدان تفاهم بین زوجین، و. .. اشاره نمود.
ازدواج اجباری Forced marriage مصداق تضییع حقوق انسان‌هاست و نمونه‌ای از خشونت جنسی محسوب می‌شود.
در ازدواج اجباری ممکن است فرد از سوی خانواده برای قبول ازدواج مورد خشونت ، حتی ضرب شتم قرار گیرد و یا منظور فشار وارد کردن بر وی امکانات رفاهی اش قطع و آزادی هایش محدود گردد. همچنین ممکن است فرد در معرض انواع و اقسام خشونت های کلامی قرار گیرد.
ازدواج هایی که به طور ناخواسته بر فرد تحمیل می شود، به دو دسته تقسیم می شوند:
اول: ازدواج تحمیلی به شیوه مستقیم که در این فرآیند یکی از اعضای خانواده به طور معمول برادر یا پدرِ دختر، وی را وادار به پذیرش ازدواج با مردی می کنند که دختر به زندگی مشترک با او راضی نیست. در این شکل از ازدواج اجباری غالباً انگیزه های اقتصادی یا سیاسی مطرح می باشد.
دوم: ازدواج اجباری که به شیوه غیرمستقیم بر فرد تحمیل می شود. این گونه ازدواج ها زیرفشار ساخت اجتماعی بر دختران جوان تحمیل می شود. درعصرحاضر، ازدواج های تحمیلی به شیوه غیرمستقیم شیوع زیادی یافته است و شاید به همین جهت است که دکتر مصطفی اقلیما رئیس انجمن مددکاری ایران اظهار داشته است که 95 درصد ازدواج ها در فرهنگ ما اجباری است.
علل و عوامل ازدواج های تحمیلی ( شیوه مستقیم )
در پیدایی ازدواج اجباری به شیوه مستقیم بسیاری از عوامل فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی تاثیر گذارند که هر یک از عوامل به اجمال بررسی می شوند :
عوامل فرهنگی
امروزه با وجود فرصت هایی که در اغلب جوامع برای زنان ایجاد شده است و آنان از شرایط و جایگاه خود در نظام اجتماعی آگاهی یافته اند و علاقمند هستند تا در سرنوشت خود دخالت نموده و در این خصوص استقلال نظر داشته باشند ، لیکن عده ای آنها را از این حق خدا دادی و طبیعی محروم می سازند . بی تردید نگاه نادرست به زنان در جامعه ، در شکل گیری ازدواج های اجباری موثر می باشند . تفکر کالا پنداری و استفاده ابزاری از او موجب می شود تا اراده ، تصمیم و تمایل زن در فرایند همسر گزینی ساده انگاشته شود و مقاومت دختران برای ایفای نقش در سرنوشت خود ، نوعی گردن کشی و بی حرمتی به والدین تلقی گردد.
عوامل اقتصادی
بسیاری از مردم چنین می پندارند که رمز رفاه و سعادت آنان در دستیابی به ثروت و پول بیشتر است و چنانچه معیشت آنان تامین گردد ، دیگر در زندگی هیچ مشکلی نخواهند داشت . با چنین طرز تفکر و نگرشی ، برخی از خانواده ها معیار و ملاک پول و ثروت ر ا در درجه و اولویت اول قرار می دهند و به محض اینکه با خواستگاری مواجه می شوند که به لحاظ اقتصادی وضعیت مطلوبی دارد چه بسا که دختران خود را مجبور به ازدواج با وی نمایند بدون اینکه کمترین اهمیتی به خواسته و رغبت دخترشان بدهند .
عوامل روان شناختی
بسیاری از مردم بویژه آنانکه تحت تاثیر ساختارهای اجتمای سنتی قرار دارند ، میان شخصیت زن و مرد تفاوت عمده ای قائلند و معتقدند که زنان در ابعاد روحی و شخصیتی خودشان معمولا به سرعت تحت تاثیر واکنشها و سائقه های عاطفی قرار گرفته و نمی توانند بر اساس منطق و واقع بینی برای آینده خود تصمیمی اتخاذ نمایند و معمولا زن را « ضعیفه » خطاب می کنند . این پندار ضعیف انگاری زن ، دستاویزی برای تحمل رای و نظر خود ، در مورد ازدواج دختران شده و برخی زنان را در جوامع سنتی ، با نوعی تنگ نظری مواجه کرده است .
عوامل اجتماعی
ساخت های پدر سالارانه
پدر سالاری ، سلطه و تسلط مردان بر زنان در همه شئون اجتماعی است . بسیاری از مردان به اقتضای این ساخت اجتماعی ، تحمیل و اراده خود را در انتخاب همسر دختر یا خواهر خود ، حق مسلم خودشان می دانند و مخالفت با آن را « گستاخی دختران » تلقی می کنند .
منزلت اجتماعی ؛
پاره ای از ازدواج های تحمیلی در فرایندی شکل می گیرد که افرادی با داشتن طبقه اجتماعی بالا از دختری خواستگاری می نماید و والدین دختر به خاطر انتساب فرد به طبقه اجتماعی بالا علیرغم مخالفتهای دختر ، وی را مجبور به ازدواج می کنند .
علل و عوامل ازدواج های تحمیلی ( شیوه غیر مستقیم )
وجود شرایط سخت فردی ، خانوادگی و اجتماعی موجب می شود تا برخی از دختران ناخواسته تن به ازدواجی ناخواسته با فردی بدهند که موقعیت و شرایط مناسبی برای ازدواج ندارد . علل این انتخاب های ناخواسته را در سطوح فردی ، خانوادگی و اجتماعی به اجمال بررسی می کنیم :
علل فردی
ترس از فقدان خواستگار در آینده - ترس از افزایش سن و کاهش فرصت ازدواج- رهایی از تنهایی و اضطراب- اصرار خواستگار و ترحم نسبت به خواستگار- لجبازی با خواستگار قبلی- فرار از تحصیل .
علل خانوادگی
رهایی از شرایط نامناسب خانه پدری- رهایی از امر و نهی های خانواده و کسب استقلال- رهایی ساختن والدین از اضطراب- رفع کدورت فامیل- نفوذ و فشارهای والدین .
علل اجتماعی
رهایی از تحقیر های اجتماعی- ورود به دنیای بزرگسالی و کسب احترام- رهایی از قضاوت های نادرست اجتماعی- رهایی از برچسب های اطرافیان- کسب جاه و مقام و تغییر موقعیت اجتماعی .
ازدواج در آیات قرآن کریم
وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.
و از آیات خداوندی است که برای شما از جنس خودتان جفتی بیافرید، که در کنار او آرامش یابید، و میان شما عشق و محبّت و مهربانی قرار داد، که در این حقیقت نشانه هائی از خداست برای مردمی که در گردونه اندیشه و فکر نسبت به حقایق به سر می‌برند!
سوره روم، آیه 21
وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْمآءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدیراً.
و اوست خداوندی که بشر را از آب آفرید، و میان آنان خویشی و پیوند ازدواج قرار داد، و خدای تو بر هر چیزی قدرت دارد.
سوره فرقان، آیه ۵۴
وَ أَنکِحُواْ الْأَیَامَی مِنکم وَ الصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکم وَ إِمَائکُم إِن یَکُونُواْ فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِه وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیم.
مردان و زنان بی‌همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی‌نیاز می‌سازد خداوند گشایش‌دهنده و آگاه است.
سوره نور آیه 32
حکم شرعی ازدواج اجباری
همه مراجع
رضایت زن و مرد به ازدواج شرط است و بدون آن عقد باطل است و برای جدا شدن نیازی به خواندن صیغه طلاق ندارد.
آیت‌الله سیستانی
عقد باطل است و نزدیکی حرام است و فرزندش وطی شبهه است.
آیت‌الله مکارم شیرازی
عقد حاصل نیست و آمیزش حکم زنا دارد و فرزند او نیز فرزند حلال‌زاده نیست و اگر پدر چنین اجباری کند مرتکب گناه بزرگی شده است. البته اگر زن مجبور به ادامه باشد فرزند به وجود آمده نامشروع نیست.
آیت‌الله هادوی تهرانی
رضایت دختر شرط عقد صحیح است و اگر این شرط حاصل نباشد عقد باطل است و نزدیکی کردن حرام است و اگر دختر وادار به نزدیکی شود و حتی لحظه‌ای قبل از عقد هم راضی به آن نشود و بچه‌ای متولد شود حرام‌زاده است.
ازدواج اجباری نظر حقوقی و قانونی
افرادی که از روی اکراه، به عقد نکاح فرد دیگری درمی‌آیند
به موجب ماده 202 قانون مدنی، اکراه به اعمالی گفته می‌شود که موثر در هر شخص با شعور بوده و او را نسبت به جان یا مال یا آبروی خود تهدید کند به نحوی که عادتا قابل تحمل نباشد.
یکی از انواع اکراه، اکراهی است که به درجه اجبار (سلب اراده و اختیار) برسد. در این صورت به علت فقدان قصد، عقد باطل است و رضایت بعدی نیز موجب تنفیذ عقد باطل نمی‌شود.
انتهای ماده 1070 قانون مدنی که می‌گوید: «مگر اینکه اکراه به درجه‌ای بوده که عاقد فاقد قصد باشد» اشاره بر اینگونه اکراه دارد. چون طبق ماده 191 قانون مدنی، قصد از ارکان عقد است.
بر اساس ماده 206 قانون مدنی، هر گاه شخصی که تهدید شده است، بداند که تهدیدکننده نمی‌تواند تهدید خود را به موقع اجرا گذارد یا خود شخص مزبور قادر باشد که بدون مشقت، اکراه را از خود دفع کند و عقد را جاری نکند، آن شخص مکره (اکراه شده) محسوب نمی‌شود.
اگر کسی در نتیجه اضطرار، اقدام به معامله کند، مکره محسوب نشده و معامله اضطراری معتبر خواهد بود. (ماده 206 قانون مدنی) به عنوان مثال، اگر دختر برای رهایی از سختگیری خانواده، تن به ازدواج بدهد مکره محسوب نخواهد شد.
رضایت زوجین شرط نفوذ و صحیح بودن عقد است
هرگاه فردی که مورد اکراه قرار گرفته، بعد از اینکه اکراه او از بین رفت، عقد را اجازه دهد این عقد نافذ و صحیح خواهد بود.
در صورتی که در عقد نکاح با نبود رضایت یکی از طرفین مواجه باشد ، بنابر مفهوم ماده 1070 قانون مدنی و اصول کلی جاری در عقود اکراهی، «نکاح» غیر نافذ است و باید منتظر بمانیم که آیا شخص اکراه شده بعد از زوال کراهت، برای نفوذ و اثر بخشیدن به اراده خود رضایت می‌دهد یعنی به اصطلاح آن را تنفیذ می‌کند یا اینکه راضی نشده و حاضر به برقراری رابطه نکاح نیست و بنابراین آن را رد می‌کند.
آیا نکاح واقع شده با اکراه صحیح است؟
در سال های اخیر و با توجه به پیشرفت‌های فکری و فرهنگی، شاید به تعداد انگشتان دست با این موضوع روبرو شویم که دو طرف در امر ازدواج بر اثر تهدید و اکراه به عقد یکدیگر در آمده اند اما آیا نکاح واقع شده صحیح است؟
در هیچ سیستم حقوقی، از اعمال خشونت و اکراه حمایت نشده و قانونگذار این امکان را فراهم کرده که شخص تهدیدشده بتواند برای سرنوشت عملی که از روی تهدید انجام داده است، تصمیم بگیرد؛ یعنی آن را قبول کرده یا رد کند.
در نظر قاضی و حقوقدان، نکاح اکراهی غیر نافذ است. اما اثبات اکراه ممکن است بنابر اوضاع و احوال، شهادت شهود و سایر ادله اثبات دعوی صورت گیرد و گاه به دلیل نبود ادله کافی، اثبات این امر بسیار دشوار است.به هر حال شخص تهدید شده می‌تواند حصول اثر نکاح را تنفیذ یا رد کند.
گفتنی است؛ قانون رضایت طرفین را شرط نفوذ و صحیح بودن عقد دانسته است.
آسیب های ازدواج اجباری
جدا شدن عاطفی و حتی رسمی زوج ها از یکدیگر و دست و پنجه نرم کردن با مشکلات پس از طلاق،
همسرکشی
اعتیاد، رو آوردن به انواع بزه
انواع ناراحتی‌ها و بیماری‌های روحی و روانی
خودکشی
عدم لذت از زندگی
احساس پوچی
احساس افسردگی وناامیدی
بی هدفی وبی انگیزگی برای برنامه هایی که فرد قبل از ازدواج در حال انجام دادن بوده است یا در نظر داشته در آینده انجام دهد مثل تحصیلات برای مدارج علمی ،هنری ،ورزشی،. وموارد دیگر
سست شدن اعتقادات و باورهای دینی
قطع ارتباط فرد با اطرافیان ونزدیکان واجتماع
حس تنفر از مسبب ازدواج اجباری (معرف)و والدین
نداشتن تمایل جنسی در ازدواج اجباری
تمایل به برقراری روابط خارج از ازدواج
فرار از خانه
راه های مقابله با ازدواج اجباری
1- برگزاری کارگاه های آموزش حقوق در زمینه ازدواج و مشاوره خانواده برای دختران و پسران.
2- ارتقاء آگاهی های خانواده در خصوص حقوق فرزندان و نیز تبعات ناگوار ناشی از ازدواج اجباری.
3- تدوین قوانین مناسب جهت حمایت از کسانی که قربانی ازدواج تحمیلی شده اند.
4- برخورد قانونی با سردفترانی که ازدواج های اجباری را ثبت می کنند.
5- بهبود ساختار اقتصادی جامعه و کاهش هزینه های زندگی بمنظور کاهش فشار بر دختران برای ازدواج با افراد متمول.
بیشتر بخوانیم:
عوامل موثر اجتماعی بر ازدواج دختران
فرد گرایی، مهم ترین گرایش اجتماعی الکسی دوتوکویل
سی رایت میلز، پژوهش گر هنجارشکن
آشنایی با گئورگ زیمل و نگاه وی به جامعه شناسی
انقلاب صنعتی و آغاز جامعه شناسی
