مارکس؛ تحلیل گر جامعه صنعتی سرمایه داری

ویژگی برجسته اندیشه مارکس ناشی از شیوه درآمیختن اندیشه های متفاوت فلسفه هگل، نظریه سیاسی سوسیالیستی و تفکر اقتصادی به صورت ترکیب تقریباً منسجمی است که در عین حال هم تحلیل و هم نقد جامعه صنعتی سرمایه داری بود. نکته اساسی در درک اندیشه مارکس آگاهی از تاکید آن بر فهم پویایی منحصر به فرد نظام سرمایه داری است و نه درک جامعه صنعتی به طور کلی.
هدف های مارکس دو گانه بود. نخست او می کوشید تبیینی علمی، نه اخلاقی یا فلسفی، از پویایی درونی سرمایه داری به دست دهد. این آرزوی دست یابی به پایگاه پژوهش علمی، مثلا هنگامی آشکار گردید که او برآن شد جلد دوم سرمایه را به چارلز داروین اهدا کند که وی این پیشنهاد را مودبانه رد کرد. دوم مارکس بر آن بود آنچه را که نظریه انقلابی می دانست بیان کند یا به دیگر سخن، نظریه ای که به دگرگونی بنیادی جامعه کمک می کرد. مارکس می پنداشت نظریه او با امکان پذیر ساختن درک درست سرمایه داری، ابراز مفهومی لازم برای چیرگی بر آن، برای رها شدن جامعه صنعتی از قید و بندهایی که تصور می کرد بر اثر ماهیت خاص نظام سرمایه داری بر آن تحمیل گردیده است را فراهم خواهد کرد. اگر اصطلاح خود مارکس را به کار ببریم او می خواست که نظریه را به عمل درآورد.
مارکس پرورده دوره روشن گری بود و دعوت آن را برای گزینش عقل به جای ایمان و علم به جای دین پذیرفته بود. او معتقد بود که روابط اجتماعی را باید عقل هدایت کند نه نیروی کورِ سنت. مارکس به هیچ روی خیال خام بازگشت به گذشته را در سر نمی پروراند بلکه به آینده می نگریست. او از کارهای اولیه اش تا پرمایه ترین آثارش، در حکم وارث فلسفه تاریخ مترقی هگل، معتقد بود که سرمایه داری با آینده پیوند دارد و چون چنین است، نقشی مترقی درتاریخ بشر ایفا می کند. در عین حال، سرمایه داری پیش شرط های لازم برای ایجاد جامعه فراکمیابی را عرضه می کند که در آن دیگر بهره کشی اقتصادی وجود نخواهد داشنت اما خود مانعی بر سر راه تحقق چنین جامعه ای خواهد شد. بنابراین سرمایه داری ضروری است اما پس از توسعه کامل باید جای خود را به شکل جدیدی از جامعه صنعتی بدهد که او آن را سوسیالیسم یا کمونیسم می نامید.