با سرآمدن حکومت جمهوری در روم، در سال 27 ق.م درام جدی تا حد قابل توجهی رو به کاهش نهاد و شکل های پست تر نمایشی جانشین آن شدند. از 900 سالی که تاریخ تئاتر رومن به حیات خود ادامه داده است، تنها 200 سال آن حائز اهمیت بوده است، زیرا تنها در این دره بود که نمایشی به منظور اجرا نوشته می شد.
گفته می شود ادبیات رومی با لیویوس آندرونیکوس آغاز گردید زیرا تراژدی ها و کمدی هایی که او نوشته یا ترجمه و اقتباس کرده است، مهم ترین آثار ادبی اولیه لاتینی به شمار می رود. از خود آندرونیکوس اطلاع زیادی در دست نیست. برخی از محققان معتقدند وی برده بوده است و عده ای براین باورند که وی را مستقیماً برای نوشتن و اجرای نمایشنامه از تارانت (واقع در قلمرو یونانی جنوب ایتالیا) آورده بودند.
اولین درام نویس رومی الاصل گنئوس ناویوس نام دارد که درام نویسی را از حدود 235 ق.م آغاز کرد. وی در کمدی مهارت بیشتری داشت ولی همچون آندرونیکوس، در تراژدی نویسی نیز استاد بود و کمدی و تراژدی، هر دو را می نوشت. ناویوس برای رومی کردن درام، در نمایشنامه هایش از داستان های رومی استفاده کرد و به این ترتیب عناصر رومی را وارد اصول درام یونانی کرد.
هنگام مرگ آندرونیکوس و ناویوس درام رومی جای خود را یافته بود. از آنجا که اخلاف آنان تمایل داشتند هر یک در شکلی از درام تخصص یابند، تحولات بعدی تراژدی و کمدی مسیرهای جداگانه ای را طی کردند.
شاید علت آنکه نام بسیاری از نویسندگان کمدی به زمان ما رسیده باشد این است که کمدی در روم از محبوبیت بیشتری برخوردار بوده است.
دو تن از کمدی نویسان به نام های پلوتوس و ترنس، برای ما اهمیت بیشتری دارند چرا که تنها کمدی های موجود از تئاتر رومن متعلق به این دو تن است.
تیتوس ماکیوس پلوتوس، اولین جانشین با ارزش آندرونیکوس و ناویوس به شمار می رود. محبوبیت او به حدی بود که پس از مرگش 130 نمایشنامه را به او نسبت دادند.
محقق رومی وارو برای حل مشکل مولف این نمایشنامه ها، آنها را به سه دسته تقسیم کرده است: اول آنهایی که محققاً متعلق به پلوتوس هستند؛ دوم آنهایی که مولف شان مورد تردید است و سوم آنهایی که مسلماً متعلق به پلوتوس نیستند.
در گروه اول وی نام 21 نمایشنامه را ذکر می کند که همه به دوران ما رسیده اند و هنوز آنها را متعلق به پلوتوس می دانند: کمدی الاغ ها، تاجر، دلاور براگار، جعبه جواهر، گلدان طلا، استیکوس، سودولوس، کورکولیو، باکوس (باکیدز)، کازینا، آمفیتریون، اسیران، اپیدیکوس، خانه افسون شده، پارسیان، کارتاژیان، طناب، ترینوموس، دهاتی، ویدولاریا.
تنها معدودی از این نمایشنامه ها تاریخ مشخص دارند و به هر حال همگی بین 205 تا 184 ق.م نوشته شده اند چون هیچ یک از کمدی های نوی یونانی، که وی احتمالا از آنها اقتباس کرده به جا نمانده اند، لذا منبع هیچ یک از آثار پلوتوس را نمی توان به دقت تعیین کرد.
آنچه روشن است این که وی عناصر رومی فراوانی به نمایشنامه های خود افزوده است. پلوتوس را به خاطر گفتگوهای زیبایش در زبان لاتینی، وزن های متنوع اشعار و شوخی های کنایه آمیزش بسیار ستوده اند. با آنکه نمایشنامه های پلوتوس از ارزش کمدی بسیاری برخوردارند اما فارس های او مشهورترند.
گفته اند که پوبلیوس ترنتیوس آفر (ترنس) در کارتاژ متولد شد و هنگامی که پسر کوچکی بود وی را به عنوان برده به رم آوردند. در آنجا آموزش دید و آزاد شد. وی 6 نمایشنامه نوشته که همه آنها موجودند: آندریا؛ مادرزن، خودآزار، خواجه، فورمیو، برادران.
داستان نمایشنامه های ترنس از اسلاف خود پیچیده تر است، زیرا وی داستان های مختلفی را از چندین منبع یونانی در هم می آمیخت و به خاطر این کار مورد انتقاد و تقبیح فراوانی هم قرار می گرفت.
نکته قابل توجه در آثار ترنس طرح توطئه و خلق حادثه نیست بلکه مهارت او در شخصیت پردازی و ساختن دو خط موازی داستانی است که به وی امکان می دهد جنبه های متناقض رفتار آدمی را نشان دهد. از آنجا که ترنس بر یکدستی و اصالت نمایشنامه هایش تاکید دارد از تحمیل عناصر رومی به داستان یونانی الاصل نمایشنامه هایش احتراز می ورزد.
زبان نمایش نامه های او که زبانی محاوره ای اما مودبانه است، تنوع فراوان نمایشنامه های پلوتوس را ندارد. ترنس به اصول هنری بیش از پلوتوس پایبند بود اما هرگز محبوبیت پلوتوس را نیافت.
به غیر از این دو مهمترین کمدی نویس رومی کاسیلیوس استاتیوس، نام دارد که در فاصله دوران پلوتوس و ترنس می زیست، اما متاسفانه هیچ یک از آثار او به دست ما نرسیده است. گفته می شود در نمایشنامه های او ویژگی های آثار پلوتوس و ترنس هر دو تلفیق یافته بودند تا شکل تازه ای پدید آورند.
از کمدی نویسان دیگر رومی می توان از مارکوس آتیلیوس، آکیلیوس، لوسیوس لانووینوس و سکستوس تورپیلیوس که وی آخرین نویسنده فابیولا پالیاتا یا کمدی هایی که بر اساس داستان های یونانی نوشته شده اند محسوب می شود، نام برد.
رسم بر این است که بین کمدی هایی که بر اساس کمدی های یونانی (فابیولاپالیاتا) و کمدی هایی که بر اساس داستان های رومی (فابیولا پالیاتا) نوشته شده اند تفاوت قایل شوند.
هیچ یک از کمدی های نوع دوم به دست ما نرسیده است و تنها سه نویسنده به نام های تیتینیوس، آفریانوس و آتا را می شناسیم که کمدی های رومی نوشته اند.
فابیولاتوگاتا ظاهراً غیر از موضوع داستانش تفاوت دیگری با فابیولاپالیاتا نداشت و هرگز محبوبیت پالیاتا را به دست نیاورد.
کمدی پس از سال 100 ق.م شکل زنده خود را از دست داد اما آثار پلوتوس و ترنس حتی پس از سقوط روم مورد توجه ماندند، شاید از آن رو که به عنوان معیار سخنگویی لاتینی ارزیابی می شدند.
از آنجا که منتقدان بعدی همواره از این آثار به عنوان تنها مثال های تئاتر کمدی نام برده اند، نمایشنامه های پلوتوس و ترنس تاثیر عظیمی بر کمدی عصر رنسانس (نوزایی) داشته اند. باید گفت همه کمدی های رومی از نمایشنامه های یونانی اقتباس شده اند. معمولاً چنین تصور می شود که پلوتوس و ترنس از ساخت کمدی یونانی فاصله چندانی نگرفتهاند و اگر هم تغییراتی در آن داده باشند بسیار ناچیز بوده است.
یکی از تغییرات اساسی نسبت به کمدی یونانی، محدود کردن همسرایان بود و این امر موجب شد تا نمایشنامه ها به پرده های متعدد تقسیم نشوند. این نمایشنامه ها بعدها و گاه در دوران ما، به چند پرده تقسیم شده اند.
یکی از عناصر مهمی که در روم به کمدی افزوده شد همراهی موسیقی با گفتار بود، ترکیبی که احتمالاً میراث اتروسکی بود. حدود دو سوم نمایشنامه های پلوتوس و نیمی از نمایشنامه های ترنس با موسیقی همراه می شدند.
به نظر می رسد که کمدی روی از نظر موضوع، داستانگویی و شخصیت پردازی، تفاوت اندکی با کمدی یونانی داشته باشد. در این کمدی ها همه ماجرا در گذرگاه ها و صحنه های خارجی اتفاق می افتد و حوادث خارج از صحنه در گفتار قید می شوند و صحنه هایی که منطقاً نباید داخلی باشند نیز در خارج از صحنه اتفاق می افتند.
فضولی و استراق سمع یکی از عناصر همیشگی این نمایش هاست و بسیاری از گره های داستان از طریق گوش ایستادن باز می شود.
بیشتر بخوانیم:
شکل گیری تئاتر رومن و جشنواره های آن
صحنه پردازی، وسایل صحنه و افکت های مخصوص در تئاتر الیزابتی
کمدی یونانی در سده پنجم پیش از میلاد
