در اواخر سده سوم آورلیانوس امپراتور روم در اثر شرایط و اوضاع زمانه مجبور شد دورتادور شهر رم را دیوار بکشد و آن را به یک دژ مستحکم تبدیل کند، رم همان شد که در آغاز بود: شهری محصور در دیوارها که تدریجاً از قدرتش کاسته می شد و به صورت شبح امپراتوری در می آمد.
دیوکلسین میز در احساس عدم امنیت آورلیانوس سهیم بود زیرا برخلاف تیبریوس در سده نخست پیش از میلاد، نتوانست به بهت بی دفاع کاپری بازگردد بلکه در حدود 300 میلادی، کاخ مستحکمی بر ساحل دالماسی در اسپالاتو (اسپلیت امروزی در یوگسلاوی) برای خود ساخت.
این مجتمع با مساحتی نزدیک به 40 هزار متر مربع نقشه ای مانند شهرهای مستعمره روم دارد. نقشه مزبور تقریبا با نقشه شهر تیمگاد که مانند یک اردوگاه نظامی ساخته شده بود یکی است. این رابطه را میتوان در ایوان ستوندار جلوی در ورودی کاخ که با فوروم تیمگاد مطابقت دارد، مشاهده کرد.
یکی از ویژگی های بسیار مهم برای تاریخ معماری سده های میانه در حیاط ستوندار کاخ دیوکلسین ظاهر می شود. سنتوری انتهایی با زدن طاقی که اسپر را بر خود نگه داشته از وسط گسسته است یا شاید بهتر است آن را همچون اسپری توصیف کنیم که ناگهان در نمای سنتوری به صورت طاق درآید.
ویژگی سنتوری شکسته، پیشتر ظاهر شده بود: بیشتر در ایالت های شرقی امپراتوری مانند سر دریانمای معابد بزرگ بعلبک سوریه. این یک تدبیر کاملاً غیر کلاسیک و به سختی قاببل تصور در ساختمانی چون پارتنون است و نماینده مرحله انتقالی بین اسپر کلاسیک، متکی به ستون و افقی و برجهیدن مستقیم طاق ها از سرستون به شمار می رود، همچنان که ستون بندی های جناحی همین ایوان ستوندار چنین است.
در اینجا ما با روند تغییر از معماری تیر عمودی و افق متعلق به یونان و رم باستان و پیش از آن به معماری طاق-ستونی سده های میانه روبرو هستیم. پیش درآمدهای این ویژگی نوین، قبلا به چشم خورده بود ولی طاق بندی اسپالاتو نخستین جایی است که ویژگی مزبور به شکل و با مقیاس بزرگ ظاهر می شود.
مشاهده ظهور تدریجی این ویژگی از شیوه طاق زنی رومی و عدم تمایل معمار رومی به دست کشیدن از تقسیم بندی سه بخشی اسپر حتی وقتی اسپر به یک تکه قالبسنگ گونه تبدیل شده بود، مانند سرستون به دست آمده از جمام های کاراکالا بسیار جالب است. بعداً معماران بیزانسی، اسپر-قالبسنگ را حفظ می کنند ولی ویژگی های کلاسیک کهن را از آن می زدایند و شکل هندسی یک قالبسنگ پهلو تحت و پاطاقی ذوزنقه وار را به آن میدهند.
با آنکه کنستانتین مرکز امپراتوری را به شهر جدید در محل شهر باستانی بیزانس انتقال داد ولی پیش از ترک نهایی رم چندین طرح مهم ساختمانی را به پایان رساند. یکی از این طرح ها باسیلیکای پهناوری بود که در فاصله سال های 306 و 301 میلادی توسط ماکسنتیوس رقیب کنستانتین آغاز گردید و پس از سال 313 میلادی توسط کنستانتین به پایان رسانده شد.
آنچه از این ساختمان باقی مانده سه بند طاق گهواره ای از جناح شمالی و دیوارهای بتونی با نمای آجری و ضخامت 6 متر برای نگهداشتن طاق قاب بندی شده آن است. اندرون این ساختمان همچون اندرون حمام های کاراکالا به طرز سخاوتمندانه ای با مرمر و گچبری های زیبا تزئین شده بود.
ویرانه های برجای مانده به دلیل اندازه و حجم شان بسیار چشمگیرند ولی در همان حال فقط بخشی از بنای اصلی اند که ابعادش 65*90 متر بود و یک تالار مرکزی با طاق متقاطع به ارتفاع 34 متر داشت. در طرح بازسازی شده این بنا یک طاق متقاطع (بر بالای تالار مرکزی) دیده می شود که روشنایی درون تالار را از دریچه های انتهایی طاق های چهاربخشی که به تقلید از شیوه ردیف پنجره های زیرگنبدی باز گذاشته شده بودند تامین می کرد.
دیوارهی پشت بند برای تقویت طاق در جایی که خطوط تقاطع به پایه های نگهدارنده عمودی می پیوندند ساخته شده که بخشی از فشارهای حاصل از سنگینی طاق راهروهای جانبی را هدایت و به دیوارهای بیرونی منتقل می کنند.
این روش ساختمانی پیش درآمدی است بر پشت بندهای بازویی که معماران گوتیک ابداع کردند. باسیلیکای کنستانتین به عنوان آخرین ساختمان بزرگ متعلق به جهان باستان، یادبودی از نبوغ و نیروی ابتکار معماران رومی است. این بنا که نمونه ای از کاربست معماری برای فضاسازی است به مقیاسی عظیم و امپراتورانه طراحی شده است، پرگنجایش، پرنور، فاقد ردیف ستون های نگهدارنده در تالار مرکزی و ساخته شده از مصالحی بسیار شکل پذیر، متنوع و نسوز.
از این لحاظ با نیازها و مقتضیات معماری در دوره های اوج تمدن سازگار است تا هشتصد سال بعد پاسخی چنین جانانه به این نیازها داده نشد.
بیشتر بخوانیم :
سبک های نقاشی در روم باستان در رسیدن به فضاسازی
