مانند هر جامعه باستانی دیگر، مدارک مربوط به خاستگاه تئاتر و درام یونان باستان نادر است. یونانیان نوشتن را چند صباحی پس از 700 ق.م آموختند، در حقیقت آنها حروف الفبای فینیقیان را گرفتند و مناسب حال خود تغییر دادند، پس از آن دوره است که اسناد نوشتاری یونانی افزایش می یابد.
اسناد مربوط به تئاتر در این دوران هنوز کم است، تا هنگامی که دولت آتن طبق فرمانی رسمی حمایت مالی از درام را تصویب میکند. ارتباط بین تئاتر و ایالت-شهر از سال 534 ق.م آغاز شد و آن زمانی بود که دولت آتن مسابقه ای برای انتخاب بهترین تراژدی اجرا شده در دیونوسیای شهر، که جشنواره مذهبی مهمی بود، گنجانید.
بین مورخان رسم بر این است که تس پیس (برنده مسابقه سال 534 ق.م) را بنیان گذار درام بشناسند اما منبعی از دوران باستان در دست است که در رده بندی شاعران تراژدی نویس او را در رده شانزدهم قرار میدهند. این اختلاف احتمالاً از آنجا ناشی می شود که معنای اصلی تراژدی (معنای تحت اللفظی آن ترانه بز است) مورد اختلاف است. امروزه اصطلاح تراژدی را مربوط به دورانی می دانند که گروه های رقص برای ربودن بزی به عنوان جایزه، یا بر گرد بزی که قرار بود قربانی شود، می رقصیدند.
قدیمی ترین سند موجود درباره خاستگاه درام یونانی که فصلی از فن شعر ارسطو است، در این باره می نویسد، تراژدی از بدیهه سازی های سرخوانِ دیتیرامب بوجود آمده است. دیتیرامب سرودهای روحانی و رقص هایی را می نامند که در بزرگداشت دیونوسوس، خدای شراب و باروری در یونان باستان اجرا می شد.
دیتیرامب در اصل شامل یک داستانگویی فی البداهه که توسط سرخوان همسرایان اجرا می شد و یک برگردان همصدا بود که توسط همسرایان خوانده می شد. دیتیرامب بعدها توسط آریون به صورت قطعه ادبی درآمد. کسی که اولین دیتیرامب ها را با تعریفی مشخص و بر اساس موضوعی قهرمانی و با دادن عنوانی برای هر یک از آنها نوشت آریون بود. از این رو آریون گاه پایه گذار تراژدی شناخته می شود زیرا اجرا کنندگان او را تراگودیا و آوازها را درام تراجیکون می نامیدند.
دیگر آنکه آریون در کورنت زندگی می کرد که در زمان دوری ها مرکز یونان محسوب می شد. از این رو دوریها ابداع تراژدی را به خود نسبت می دادند، هر چند این ادعا هرگز اثبات نشد (تراژدی به عنوان یک شکل دراماتیک).
دوریها عناصری از دیتیرامب شامل شعر غنایی، آواز و رقص دسته جمعی و موضوعات اساطیری را که بعدها در تراژدی ها مورد تاکید قرار می گرفتند تا حد زیادی توسعه دادند. همین که دوریها قطعه ادبی آریون را تراژدی می نامیدند، معلوم می کند که چرا بعضی نویسندگان دوران باستان تس پیس را در ردیف شانزدهم تراژدی نویسان قرار داده اند زیرا آنچه را که ما امروزه تراژدی می نامیم به تس پیس نزدیکتر است تا آریون.
اینکه دقیقاً چگونه دیتیرامب ممکن است به صورت تراژدی تکامل یافته باشد و اینکه این تحول چقدر طول کشیده برای ما روشن نیست، اما قدم نهایی را معمولاً به تس پیس منسوب می کنند.
نوآوری وی احتمالاً افزودن پیش درآمد و گفتار بود که توسط بازیگری گفته و بازی می شد. در حالی که دیتیرامب تنها روایتی همراه با رقص و آواز بود و توسط همسرایان و سرخوان اجرا می شد. لذا این تغییر تنها با افزایش نقش سرخوان حاصل نشد زیرا سرخوان کار اصلی خود را پس از وارد شدن یک بازیگر نیز ادامه داد (اصطلاح یونانی برای بازیگر هیپوکریت یا پاسخگو است) ما چیزی از تس پیس نمی دانیم جز اینکه وی احتمالاً در سال 560 ق.م در ایکاریا، یکی از بخش های فرعی آنیکا نمایش اجرا کرده است.
هوراس در سال 500 ق.م می نویسد: تس پیس در ارابه ای به همه جا سفر میکرد و نمایش میداد. اگر این حقیقت داشته باشد تس پیس در چند شهر یونان، غیر از آتن نیز نمایش اجرا کرده است. عقیده همه مورخان براین است که درام یونانی از دیتیرامب بوجود آمده است. یک نظریه بر آن است که درام از مراسمی که در معابد و بر مزار قهرمانان اجرا می شد تحول یافته است و تقریباً همه براین عقیده اند که درام به تدریج از دل آیین ها به درآمده و استقلال یافته است.
اما جرالد الس معتقد است که در آن خلاقیتی عمدی است و نتیجه تحولی تدریجی نیست زیرا سالها قبل از 534ق.م جشنواره ای مذهبی حالت شعرخوانی داشته و قطعاتی از اشعار حماسی همچون ایلیاد و اودیسه در جشنواره ها دکلمه می گردید، این شعرخوانی ها رفته رفته دراماتیک تر شدند و هنگامی که دیونوسیای شهر تحکیم و تثبیت شد گامهای موثری در پیوستن روایات دراماتیک به همسرایی برداشته شد. الس در حقیقت نظریه دیتیرامبی را کم و بیش وارونه می کند زیرا اجرا کننده اشعار (راپسود) همسرایان را وارد کارش می کند که آنکه از دل همسرایان بیرون آمده باشد.
خاستگاه تراژدی هر چه باشد قدم اصلی به سوی درام، در سال 534 ق.م برداشته شد و آن هنگامی بود که از طرف حکومت رسمیت یافت و رابطه آن با دیونوسیا تحکیم شد، رابطه ای که پس از آن در نمایش های دراماتیک آتن ادامه یافت و به عنوان بزرگداشت رب النوع دیونوسوس در جشنواره ها ارائه گردید.
دیونوسیاس شهر در سده ششم پیش از میلاد
ستایش دیونوسوس احتمالاً از خاور نزدیک سرچشمه گرفت و شاید بتوان گفت در سده سیزدهم پیش از میلاد به یونان وارد شد. پذیرش این مسلک در آغاز به خاطر طبیعت خلسه آوری که داشت از طرف یونانیان با مقاومت زیادی روبرو شد.
مراسم این آیین اغلب با مستی، هم آمیزی گروهی، دریدن و خوردن وحشیانه قربانی که گاه انسان بود، همراه می شد. اما به رغم همه مقاومت ها به هرحال ستایش دیونوسوس به تدریج در سراسر یونا پذیرفته شد.
در بعضی نقاط خدایان دیگری جای دیونوسوس را می گرفتند، خدایانی که مربوط و وابسته به او بودند. به تدریج جنبه میگساری جمعی در آیین دیونوسوس کاهش یافت و در سده ششم به کلی از میان رفت.
بر طبق اساطیر دیونوسوس پسر زئوس (بزرگترین خدای یونانی) و سِمِل (خدای میرا) بود. اعتقاد بر این بود که دیونوسوس پرورده ساتیرها (که در دیتیرامب،درام و هنر تداعی کننده دیونوسوس هستند) بود که یکبار کشته و قطعه قطعه شده، بار دیگر احیا گردیده بود، به عنوان خدا رب النوع باروری، شراب و عیاشی بود و حوادث زندگی او همواره به روح سال پیوسته بود که در مذاهب ابتدایی دیگر با آن برخورد می کنیم، یعنی چرخه فصل ها و الگوی بازگشت به مبدأ در دایره تولد، بلوغ، مرگ و تولد دوباره.
ستایندگان دیونوسوس از طریق آیین های شان در جستجوی اتحادی عرفانی با مبدأ خلاقه بودند. در سطح عملی، آنان در جستجوی افزایش باروری بودند تا بازگشت بهار، ازدیاد محصول انسان و زمین و خرمن های زیاد را تضمین کنند.
یونانیان همه ساله یک جشنواره یا بیشتر در بزرگداشت خدایان برپا می کردند. در آتیکا که شهر مهم آن آتن بود، سالی چهار جشنواره برپا می شد که همه در ستایش دیونوسوس برگزار می شدند و در یکی از همین جشنواره ها (دیونوسیای شهر) بود که برای اولین بار درام عرضه شد. با آنکه دیونوسیای شهر آخرین جشنواره ای بود که افتتاح شد، به سرعت مهم ترین جشنواره محسوب گردید و سال 534 سالی است که تراژدی در آن رسمیت یافت.
گاهی حوادثی رخ می داد و شرایطی به وجود می آمد و دیونوسیاس شهر تغییر شکل می داد. در سال 508 ق.م دموکراسی آتنی خلق شد و برای شکستن حق امتیاز خانواده سلطنتی که ریشه همه رقابت های گذشته بود، همه ساکنان آتیکا به 10 قبیله تقسیم شدند و شاید برای برانگیختن تعهد دیگری در مقابل این قبایل تازه پا بود که در حوالی این سال یک مسابقه جدید برای اجرای دیتیرامب، در دیونوسیای شهر بوجود آمد.
از آن پس هر قبیله در رقابت با 9 قبیله دیگر هر سال یک دیتیرامب اجرا می کرد. حوالی سال 501 مسابقه دیگری نیز در دیونوسیای شهر بدعت گذاشته شد که مسابقه نمایش های ساتیری بود. از این پس هر درام نویسی وظیفه یافت، همه ساله با سه تراژدی و یک ساتیر وارد مسابقه شود. از این رو در سال 500 دیونوسیای شهر مرکب از چند بخش و تا حدی پیچیده شده بود.
غیر از تس پیس تنها سه درام نویس از سده ششم برای ما شناخته شده اند: کویلوس، پراتیناس و فرینیکوس. کوریلوس که رقابت را بین سالهای 523 و 520 آغاز کرد و تا سده پنجم ادامه داد، گفته می شود 160 نمایشنامه نوشته است و در 13 مسابقه برنده شده است و همچنین یک نوآوری در لباس و صورتک کرده است که چگونگی آن برای ما شناخته نشده است.
پراتیناس که حدود 50 درام نوشته است، به ویژه به خاطر نوشتن نمایشنامه های ساتیر شهرت دارد، برخی وی را پایه گذار نمایش ساتیر شناخته اند. فرینیکوس را اولین مولفی شناخته اند که درباره مسائل عصرخود نوشته است. وی را همچنین به عنوان نخستین درام نویسی می شناسند که زن را وارد تئاتر کرده است. وی را به خاطر زیبایی اشعار همسرایانش و همچنین به خاطر آوردن تنوع تازه ای در رقص دسته جمعی ستوده اند.
هیچ درامی از سده ششم ق.م باقی نمانده است اما پاره اطلاعاتی که به دست ما رسیده نشان میدهد در این سالهای اولیه تجربه با شکل های دراماتیک و سنتی معمول بوده است و نیز اشعار غنایی و عوامل همسرایی بردرام مسلط و بسیار پیشرفته بوده اند، دیگر اینکه همه شخصیت ها توسط یک بازیگر اجرا می شدند و هرگاه بازیگرمی خواست نقش خود را تغییر دهد، صورتک خود را عوض می کرد، و نیز موضوعات نمایش همه از اسطوره و گاه از تاریخ معاصر گرفته می شدند.
بیشتر بخوانیم:
تاثیر سنه کا بر تراژدی شکسپیر و عصر رنسانس
تحولات معماری تئاتر ایتالیا و رواج آن در سراسر اروپا
آیین در مصر باستان و خاور نزدیک و شکل گیری تئاتر
تراژدی در سده پنجم پیش از میلاد/ آشنایی با آشیل، سوفوکل و اوریپید
