اولین ساختمان دائمی تئاتر در رم در 55 ق.م ساخته شد و این ار 200 قبل از معرفی درام به روم و 10 بعد از تاریخ نوشتن آخرین نمایشنامه موجود رومی انجام گرفت. همانند یونان، ساختمان دائمی تئاتر در روم نیز بسی دیرتر از دوران درخشان درام نویسی به وجود آمد.
در سده سوم پیش از میلاد ساختمان های متعدد تئاتر برای آنکه رومیان بتوانند از آنها اقتباس کنند وجود داشته است. از جمله تئاتر اتروسکی، تئاتر آتلان و تئاتر یونانی.
چنین می نماید که لیویوس آندرونیکوس برای اولین بار ساختمان تئاتر هلنی را برای نمایشنامه های خود اقتباس کرده باشد زیرا وی بیش از هر نویسنده دیگری با تئاتر هلنی آشنایی داشت.
از طرف دیگر از آنجایی که در تئاتر رومن انواع سرگرمی ها اجرا می شد و ظاهراً برای هر جشنواره ای یک ساختمان موقتی هم در کنار ساختمان اصلی برپا می داشتند، لذا می توان تصور کرد که در طول زمان تجربیات زیادی در بنای تئاتر رومن حاصل شده باشد.
مساله ارتباط نمایش های تئاتری و مراسم مذهبی پیچیده است. به رغم یونانیان اولیه، رومیان در بزرگداشت خدایان گوناگونی نمایش برپا می کردند که هریک از آنان حریم مقدس و ویژه خود را داشت و استفاده از آن برای مراسم خدایان دیگر مناسب نبود.
هنسن عنوان میکند که همه محل هایی که به منظور لودی اسکانیسی ساخته شده اند ومطمئنا و شاید به احتمال زیاد قبل از استقرار تئاترهای دائمی در روموجود داشتنند، نه تنها با یک معبد مربوط بوده اند بلکه در مقابل معبد جای مشخص خود را داشته اند. نمایش ها همواره در دیدرس خدایی اجرا می شدند که جشنواره مربوط به او بود و ضمناً صحنه را رو به معبد می ساختند تا خدا بتواند نمایش را ببیند.
اولین تئاتر دائمی روم، معبدی در بالای جایگاه تماشاگران داشت که وقف ونوس شده بود. بسیاری از مورخان این عمل را به عنوان حیله ای قلمداد می کنند که به کار رفته بود تا جلوی اعتراض سناتورها را برای ساختن تئاتر دائمی بگیرد.
گرچه این تعبیر ممکن است صحت داشته باشد اما امکان اینکه در تئاتر پمپئی سنت رایج ساختمان تئاتر ادامه باقته باشد نیز وجود دارد. از طرف دیگر در روم همواره گروه هایی بودند که با اجرای نمایش مخالفت میکردند و آن را عامل فساد و اسراف می شناختند. برخی از مورخان معتقدند که ساخته نشدن تئاتر دائمی تا سال 55 ق.م خود امتیازی برای این گروه بوده است.
همچنین قبل از این تاریخ احتمالاً سنای روم ساختن تئاتر دائمی برای یک خدا را صلاح نمی دانست مگر آنکه برای خدایان دیگر نیز تئاتری اختصاص داده شود و ساختن اینهمه تئاتر هزینه زیادی در بر داشته است.
در هر صورت ساختن تئاترهای دائمی که در 179؛174؛155 ق.م شروع شده بود، پس از آن ادامه نیافت. شاید در دوران امپراتوری دعوی خدایان گوناگون به این طریق اجابت می شد که در هر تئاتر معبد و محرابی را به خدایان اختصاص دهند و در جشنواره هر یک از آنها، تمثال یا مجسمه شان را در محراب آن نصب کنند.
اگر فرض کنیم سالیانه 5 جشنواره در روم وجود داشته باشد و برای هر یک از این جشنواره ها یک تئاتر موقتی ساخته شود و پس از پایان جشنواره خراب شود، در نتیجه تا سال 55 ق.م باید حداقل 500 تئاتر موقتی ساخته و خراب شده باشد.
احتمال اینکه این گونه تئاترهای موقتی اندازه و طرح واحدی داشته باشند بسیارکم است. حداکثر می توان چنین فرض کرد که ویژگی کلی آنها یکسان بوده است و محققانی که کوشیده اند تئاتر موقتی را بازآفرینی کنند، معمولاً اسکلت آنها را سست تر و ساده تر از تئاترهای سنگی دائمی تجسم کرده اند.
عدم توافق بین مورخان درباره جزئیات تئاترهای موقتیحول موضوعاتی نظیر پیچیدگی و دقت پس زمینه صحنه، اندازه صحنه و گنجایش تماشاگران دور می زند و هیچ یک از این اختلاف ها را نمی توان با اطمینان مرتفع ساخت.
به نظر می رسد بنای تئاترهای دائمی رفته رفته مجلل تر، پرخرج تر و با جزئیات بیشتری ساخته می شد. گفته می شود در 99 ق.م کلاودیوس پولچر تئاتری بنا کرد که نقش دیوارهایش به قدری واقعگرا بودند که پرندگان برای لانه سازی در نقش مناظر آن گرد می آمدند.
پلینی می نویسد مارکوس آمیلیوس اسکوروس در 58 ق.م تئاتری ساخت که صحنه اش سه طبقه داشت: طبقه اول از سنگ مرمر، طبقه دوم از شیشه، طبقه سوم از چوب های مطلا ساخته شده بود. تئاتر عموماً با 360 ستون و 300 مجسمه برنزی تزئین یافته بود و اودیتوریوم برای 80000 تماشاگر گنجایش داشت.
پلینی نوشته است که گایوس اسکریبونیوس کوریو دوتئاتر بنا کرد که پشت به پشت هم هر یک بر روی محوری گردان قرار داشتند و در حالی که تماشاگران در جایگاه نشسته بودند دو قسمت یا دو تئاتر به هم می پیوستند و تشکیل یک آمفی تئاتر را می دادند.
هر چند محققان امروزی شدیداً در صحت این اظهارات تردید دارند اما گزارش پلینی در همان دوران مبنی بر آن است که ساختمان تئاترها چندان غیرعادی و مجلل بود که به افسانه ها می ماند.
با توچه به بزرگی و پیچیدگی تئاترهای موقتی، عجیب نیست اگر پمپئی اجازه یافته باشد تا در سال 55 ق.م یک تئاتر دائمی بسازد. قبل از پایان سده دو تئاتر دیگر نیز در روم بناگردید: یکی تئاتر بالبوس در 13 ق.م که گنجایش حدود 800 نفر را داشت، دیگری تئاتر مارسلوس در 11 ق.م که ظرفیتی حدود 14000 نفر را داشت.
به جز اینها تئاتر دائمی دیگری در روم ساخته نشد اما ساختن تئاترهای موقتی همچنان در روم و شهرهای دیگر تا مدتها ادامه داشت. تئاترهای موقتی نیز تا پایان امپراتوری روم به تدریج به تئاترهای دائمی تبدیل گردیدند.
از آنجا که طرح تئاترهای دوران امپراتوری به یکدیگر شبیه بودند، با مطالعه آثار به جا مانده می توان کلیاتی ازمختصات اصلی آنها را به دست آورد.
این تئاترها به عکس تئاترهای یونانی که در سراشیبها بنا می شدند در زمین مسطح ساخته می شدند. رفت و آمد تماشاگران از طریق راهروهایی که در اطراف و پایین جایگاه تعبیه شده بود به راحتی انجام میگرفت و گاه که تئاتری بر روی تپه برپا می شد، راهروها با بریدن سراشیب ها به وجود می آمدند. تعدادی راهروی عمودی، اودیتوریوم را به چند بخش تقسیم می کرد و یک راهروی افقی وسیع در وسط سراشیبی و یک ایوان در بالای آن، رفت و آمد افقی را میسر میساخت.
شاید لازم به توضیح باشد که به کارگیری طاق از سوی رومی ها امکان ایجاد اسکلت های عظیم تری را نسبت به بناهای یونانی فراهم آورد.
در ساختمان های یونانی به کار بردن جرز حمال در دل دیواره ها معمول بود اما رومیان به دلیل استفاده از طاق قوسی نیازی نداشتند که سنگینی ساختمان ها را بر دوش تپه ها بگذارند.
ساختمان صحنه (اسکینا) و اودیتوریوم (جایگاه تماشاگران) به هم متصل می شدند و با ارتفاعی مساوی و دایره وار یک واحد ساختمانی را تشکیل می دادند.
راهروهای آن شبیه پارودوسها بودند و سقف داشتند و محل ورود به جایگاه و ارکسترا را به وجود می آورند. بر هریک از این راهروها یا گذرگاه های مسقف اتاقک هایی ساخته می شد و برای مقامات جشنواره، که ناظر بر حسن انجام جشنواره بودند ذخیره می شد یا امپراتور و اشخاص سرشناس دیگر در آنها می نشستند.
ارکسترا که شکل نیمدایره کامل بود در روم معمولاً جای نشستن افراد متشخص بود. ارکسترا گاهی نیز برای اجرای رقص، جنگ حیوانات، مسابقات گلادیاتوری یا باله های آبی به کار می رفت.
صحنه یا پولپیتوم حدود 150 سانتی متر ارتفاع داشت و خط جلوی آن روی قطر دایره ارکسترا می افتاد. در تئاترهایی که پیش از 100 میلادی ساخته شده اند، گیره یا شیارهایی برای نصب پرده در نزدیکی لبه صحنه تعبیه می شد و بعد از سده دوم میلادی با پیدا شدن روش های دیگر، این شیارها پر شدند.
اندازه صحنه بستگی به اندازه تئاتر داشت اما معمولاً با معیارهای امروزی، بسیار گشاده و وسیع بود و حدود 6 تا 12متر عمق و از 30 تا بیش از 90 متر درازا داشت.
بر دیوار عقب صحنه سه تا پنج در ورودی قرار داشت و حداقل یک در بر هر یک از بال ها در دوسوی صحنه قرار داشت. جلوخان یا نمای ساختمان صحنه به وسیله ستون ها، طاقچه ها، رواق ها و مجسمه های رنگین یا اکلیل کاری شده تزئین می شد. بالای صحنه را سقفی میپوشاند تا هم آکوستیک صدا را اصلاح کند و هم اسکینافرون مجلل آن را از باد و باران محافظت نماید.
اکثر تئاترهای دائمی اولیه احتمالا دارای نمای صاف و مسطح بوده اند اما پس از سده دوم میلادی تورفتگی ها و طاقچه های مدوری معمول گردید تا دهلیزهای عمیق و شاه نشین هایی را در نمای صحنه ایجاد کند.
ترکیب اخیر در فضای انتهای صحنه ایجاد می شد و چیزی شبیه یک راهرو می ساخت. اتاق پرو و مکان های لازم دیگر برای گروه بازیگران در قسمت بالای صحنه قرار داشت.
ساختن درهای مخفی در کف صحنه معمول بود و در بعضی تئاترها روزنه مرتفعی در یک طرف صحنه تعبیه می شد که احتمالاً مورد استفاده مدیر صحنه بود.
رومی ها به آسایش تماشاگران توجه بسیاری مبذول می داشتند. در دوران امپراتوری، تاسیساتی به وجود آوردند که توسط آب روان، هوای اودیتوریوم را خنک میکرد و برای حفظ تماشاگران از گرمای خورشید، سایبان هایی ساخته شد که در دو ردیف به دکل هایی که در پیشامدگی های بالای اودیتوریوم وجود داشت نصب می شدند. این سایبان ها رنگ آمیزی زیبایی داشتند و گاه تصویری را در سطح قابل رؤیت آن نقاشی می کردند.
در دوران امپراتوری روم حدود 125 تئاتر دائمی ساخته شد که مهم ترین آنها به این ترتیب ذکرند: تئاتر اوستیا در ایتالیا، آرل و اورانژ در فرانسه، مریدا در اسپانیا، تیمگاد و جمیلا و دوگا در شمال آفریقا، سابراتا در آفریقای شمالی، آسپندوس در جنوب آسیای صغیر و آتن.
در بخش یونانی امپرتوری روم معدودی تئاتر کاملا رومی ساخته شده بود، اما روش جاری بر آن بود که همان ساختمان های تئاتر یونانی را تغییر دهند و مطابق سلیقه رومی درآوردند.
در بعضی از این تئاترها، ورودی های صحنه را تغییر داده و به شکل اسکینافرون رومی درمی آوردند. صحنه بسیاری از آنها را مرتفع و تعدادی را نیز با صحنه های کم ارتفاع، حدود 150 سانتی متر می ساختند. در یونان برای افزودن بر عمق صحنه غالباً صحنه را تا قسمتی از ارکسترا تا 7 متر پیش می آورند.
از آنجا که ساختمان های یونانی فاقد بال طرفین بود معمولاً یک در ورودی اضافی در انتهای دیوار در هر دو سوی صحنه تعبیه می کردند تا تعداد درها را به 5 تا 7 برسانند.
بیشتر بخوانیم:
شکل گیری تئاتر رومن و جشنواره های آن
کالدرون بهترین نویسنده درباری اسپانیا و معاصرانش
