در فاصله اواخر سده دهم و سده دوازدهم، با حمایت پادشاهان مقدونی، پدیده ای رخ داد که دومین شکوفایی یا دومین عصر طلایی بیزانس نامیده شده است، در این دوره فرهنگ بیزانسی یک بار دیگر با سرچشمه های هلنی خود مواجه شد و تا رسیدن به سبک های به ارث رسیده از عصر پوستی نیانوس یا روزگار نخستین شکوفایی با آنها همراه شد.
در معماری سلسله تنوعاتی در صحن گنبددار مرکزی ظاهر شد. از بیرون که بنگریم ساختمان کلیسای نمونه وار دوره بیزانس پسین، به شکل مکعب گنبددار (ندرتاً چهارگوش با قاعده ای غیر مربعی) است و مکعب بر روی گونه ای استوانه یا تنه مدور نهاده شده و بالا رفته است.
کلیساها کوچک، عمودی و چهار شانه اند و برخلاف ساختمان های پیشین بیزانسی، سطوح دیوارهای بیرونی شان با نقش برجسته تزئین شده اند. در کلیسای تئوتوکوس که در حدود 1040 میلادی در هوسیوس لوکاس یونان ساخته شد، می توان یک صلیب گنبددار را دید که چهار بازوی هم اندازه یا چهار بازوی طاق دار (صلیب یونانی) دارد.
طرح معماری بیزانسی در کنار این واحد و با مضاعف کردن آن، فضاهای در هم پیچیده گیج کننده ای آفرید. در کلیسای بزرگتر کاتولیکون که به این کلیسا متصل است، سقفی گنبدی بر بالای یک هشت ضلعی محصور در یک مربع و نتیجه افزودن عناصری به نام سه کنج-طاقی، نیز زیر سری، یا تیرهای حمال افقی که گوشه های مربع مزبور را به یکدیگر وصل می کنند، زده شده است.
این ترتیب کار، گسترش هوشیارانه طرح های قدیمی تری چون نقشه مدور سانتاکوستانتسا، نقشه هشت گوش سان ویتاله و گنبد متکی بر طاسچه های روی یک مربع در کلیسای ایاصوفیه است. هسته مرکزی کلیسای کاتولیکون در داخل دو راستگوشه قرار گرفته و راستگوشه بیرونی در حکم دیوارهای بیرونی آن است.
بدین ترتیب در نقشه طبقه همکف، از مرکز به خارج، یک مجموعه دایره-هشت ضلعی – مربع- مستطیل دیده می شود که اجزایش ارتباط متقابل بسیار پیچیده ای با یکدیگر دارند.
ارتفاع داخل کلیسای کاتولیکون بازتابی از نقشه بغرنج آن است. این کلیسا نیز همانند ساختمان های پیشین بیزانسی، فضا و سطح، نور و تاریکی را به یک راز تبدیل می کند. فضای بلند و باریک درونی این کلیسا ما را بر آن می دارد که نگاهمان را به نقاط بالا متمرکز کنیم و به اطراف بچرخیم: تاثیر کلی فضای درونی، القای زیبایی فوق العاده اش از تداخل پیچیده عناصر بلند و کوتاه، فضاهای هسته ای و کمکی دارای مناطق نورگیر روشن، کم نور و تاریک است.
بدین ترتیب به نظر می رسد که معماری بیزانسی میانه و پسین در صدد آفریدن فضاهای درونی پیچیده ای بوده اند که در سطوح بالاتر به گنبدهایی چندگانه منتهی می شوند، این گنبدها در نمای بیرونی ترکیب هایی تماشایی با شکل های مدور پدید می آورند که پرسپکتیوهایی جابجا شونده، به طرز برجسته ای در نظر بیننده زنده می کنند.
نقشه کلیسای باشکوه حواریون که در روزگار یوستی نیانوس ساخته شد و اکنون اثری از آن بر جای نمانده است، در کلیسای سان مارکوی ونیز که به تقلید از آن ساخه شده، انعکاس یافته است. بنای اصلی کلیسای سان مارکو که به سده یازدهم مربوط می شود، در سطوح پایین با افزوده های رومانسک و گوتیک، تغییر هیئت یافته است. ولی نقشه یا منظره هوایی گنبدها که در امتداد صلیبی با بازوهای برابر آرایش گرفته اند، ناگهان منشأ بیزانسی آن را آشکار می سازد.
پوسته های بنایی شده درونی گنبدها با شکل های برآمده، چوبی و کلاهخودی مانندی پوشیده شده اند که سطح بیرونی شان با ورقه های مس مطلاکاری شده است. این ورقه ها نه فقط گنبدهای درونی را محافظت میکنند بلکه ترکیب بندی پر جلوه ای متناسب این کلیسای بزرگ جمهوری مغرور ونیز پدید می آورند. ونیز همچون راونا در 120 کیلومتری جنوب خود علیرغم استقلالی که در اوایل سده های میانه به دست آورده و صدها سال حفظ کرده بود، شدیداً تحت تاثیر بیزانس بود.
فضای درونی کلیسای سان مارکو همچون نقشه اش، اساساً بیزانسی است، هر چند مقیاس بزرگ یوستی نیانوسی و سکته های ناشی از بندهای گنبددار آن تا اندازه ای جزیی در اثر عناصر رومانسک غربی دگرگون شده اند. بدون تردید طرز تامین روشنایی و سلسله موزاییک های روایتی آن، تماماً بیزانسی اند.
نفود بیزانس نه فقط در ایتالیا بلکه در سرزمین های اسلاو و مناطقی از خاور زمین که به زیر سیطره اسلام درآمده بودند نیز پردامنه بود. بیزانس بخش بزرگی از نسخه های خطی، دین و فرهنگ خود را به روسیه برد. روسیه مقدس در سال های پیش از انقلاب سوسیالیستی اکتبر 1917 وسیعاً تحت تاثیر سنت های بیزانسی بود.
معماری روسیه که به طرز باشکوهی در سده های میانه تکامل یافت، دگرواره ولایتی درخشانی از موضوعات بیزانسی است. در مسکو در محدوده دیوارهای کرملین، کلیسای جامع عید بشارت واقع شده که در اواخر سده پانزدهم ساخته شد. شبکه صلیب گنبددار بیزانسی در اینجا به زنده ترین شکل ممکن گسترش می یابد. گنبد پله پله بزگتر می شوند و به اوج پیروزمندانه گنبد مرکزی با آن شکل پیازگونه اختصاصاً روسی اش که با شکل های کلاهخودگونه گنبدهای جانبی متضاد است می رسند.
سرپوش های درخشان فلزی، با صلیب های همچون دکل های ریز بر فرازشان، آسمان زیبای روسیه را منعکس می کنند و عظمت ایمان ارتدوکس را با یک سرود گروهی معمارانه اعلام می دارد.
بیشتر بخوانیم:
پانتئون؛ مشهورترین بنای هنر رم
پیکرتراشی در یونان باستان در دوره کلاسیک پیشین
هنر مینوسی ها در پیکرتراشی و سفالگری
آشنایی با هنر و معماری چتل هویوک
