نظریه سازه شخصی جورج کلی به هیچ یک از نظریه های شخصیتی دیگر شباهت ندارد. ما آن را در نظریه های انسان گرا گنجانده ایم اما می توان آن را در نظریه های شناختی هم منظور کرد.
در واقع شاید کلی بر نظریه های شناختی بیشتر از نظریه های انسان گرا تاثیر گذاشته باشد. راتر و بندورا به طور غیرمستقیم تحت تاثیر او قرار داشته اند و نظریه میشل به طور مستقیم از نظریه سازه شخصی کلی تاثیر پذیرفته است.
دیوید وینتر و نیکول بارنبام، کلی را رهبر انقلاب شناختی خواندند و اظهار داشتند که تاثیر غیرمستقیم شخصیت او عظیم بوده. علاوه بر این لارنس پروین نظریه شخصی کلی را به عنوان راه حلی برای مساله ثبات/تغییرپذیری در نظریه شخصیت، تحسین کرد.
اغلب دوران حرفه ای کلی صرف کار کردن با دانشجویان نسبتاً بهنجار و باهوش شد و نظریه او آنچنان که انتظار می رود بیشتر در مورد این افراد کاربرد دارد. او برای توضیح دادن تجربیات اوایل کودکی مانند فروید، یا بالیدگی و پیری مانند اریکسون، تلاش نکرد. از نظر کلی افراد صرفاً در زمان حال زندگی می کنند و همیشه به آینده می نگرند. این دیدگاه هرچند که تا اندازه ای خوشبینانه است اما نمی تواند تاثیرات مربوط به رشد و فرهنگ را بر شخصیت، توجیه کند.
نظر کلی چگونه شش ملاک لازم برای نظریه مفید را برآورده می سازد؟ اول اینکه نظریه سازه شخصی از لحاظ مقدار پژوهشی که به بار آورده است، متوسط ارزیابی می شود. آزمون REP و شبکه خزانه تعداد زیادی تحقیق، مخصوصاً در انگلستان به بار آورده است، اما این ابزارها توسط روان شناسان در ایالات متحده کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.
به رغم ایجاز نسبی فرض اساسی و 11 اصل تبعی حامی کلی، این نظریه را نمی توان به راحتی تایید یا ابطال کرد. بنابراین ما نظریه سازه شخصی را از نظر ابطال پذیری، پایین ارزیابی می کنیم.
سوم اینکه آیا نظریه سازه شخصی دانش مربوط به رفتار انسان را سازمان می دهد؟ این نظریه را طبق این ملاک باید پایین ارزیابی کرد. نظر کلی در این باره که رفتار افراد با برداشت های جاری آنها هماهنگ است به سازمان دادن دانش کمک می کند، اما کنار کشیدن او از مسائل انگیزش، تاثیرات مربوط به رشد، و نیروهای فرهنگی، توانایی نظریه او را در معنی دادن به بسیاری از آنچه تا کنون درباره پیچیدگی شخصیت شناخته شده است، محدود می کند.
ما این نظریه را از لحاظ رهنمودی برای عمل نیز پایین ارزیابی می کنیم. عقاید کلی درباره روان درمانی نوآورانه هستند و روش های جالبی را به متخصصات توصیه می کنند. بازی کردن نقش یک فرد خیالی، کسی که درمانجو دوست دارد بشناسد، در واقع رویکردی غیر عادی و عملی به درمان است.
کلی در این روش درمانی قویاً بر عقل سلیم متکی بود و آنچه برای خود او موثر واقه می شد شاید برای دیگری موثر واقع نشود. با این حال این مغایرت از نظر کلی کاملا قابل قبول بود زیرا او درمان را آزمایش علمی می دانست. درمانگر مانند دانشمند است، برای آزمودن انواع فرضیه ها از قدرت تخیل خود استفاده می کند یعنی می کوشد روش های تازه ای را امتحان کند و روش های دیگری را برای در نظر گرفتن اوضاع و شرایط کاوش نماید. با وجود این نظریه کلی توصیه های معدودی را به والدین، درمانگران، پژوهشگران و سایر افرادی که سعی دارند از رفتار انسان آگاه شوند، ارائه می دهد.
پنجم اینکه آیا این نظریه همسانی درونی دارد و مجموعه ای از اصطلاحاتی کهبه صورت عملیاتی تعریف شده باشند، در بر دارد؟ نظریه سازه شخصی در مورد قسمت اول این که سوال بسیار بالا ارزیابی می شود. کلی در انتخاب کردن اصطلاحات و مفاهیم برای توضیح دادن فرض اساس و 11 اصل تبعی، دقت زیادی به خرج داد. به نظر می رسد که کلی از آنچه قبلا گفته بود و آنچه می خواست بگوید کاملاً آگاه بوده است.
نظریه سازه شخصی در مورد قسمت دوم این سوال ضعیف است زیرا کلی مانند اغلب نظریه پردازان، اصطلاحات خود را به صورت عملیاتی تعریف نکرد.
سرانجام اینکه آیا این نظریه از اصل ایجاز تبعیت می کند؟ به رغم حجیم بودن کتاب دو جلدی کلی، نظریه سازه های شخصی کاملاً صریح و روشن است. او نظریه خود را به صورت یک فرض اساسی بیان کرد و بعد با 11 اصل تبعی آن را گسترش داد. تمام مفاهیم و فرض های دیگر را می توان به راحتی با این ساختار نسبتاً ساده ربط داد.
کلی اصولا نظر خوش بینانه ای درباره ماهیت انسان داشت. او افراد را به صورتی در نظر داشت که آینده را پیش بینی می کنند و زندگی خود را طبق همین پیش بینی ها می گذرانند. افراد می توانند در هر مقطعی از زندگی، سازه های شخصی خود را تغییر دهند اما این تغییرات همیشه راحت نیست. اصل تبعی تعدیل کلی حالی است که سازه ها نفود پذیر هستند، بدین معنی که عناصر تازه می توانند پذیرفته شوند. با این حال همه افراد به طور برابر سازه های نفوذ پذیر ندارند.
نظریه کلی از نظر بعد جبرگرایی در برابر انتخاب آزاد، به سمت انتخاب آزاد گرایش دارد. افراد در چارچوب سیستم سازه شخصی خودشان آزاد هستند که انتخاب کنند. افراد می توانند از بین گزینه های موجود در سیستم سازه ای که خودشان آن را ساخته اند، انتخاب کنند. آنها این انتخاب ها را بر اساس پیش بینی رویدادها انجام می دهند. اما از این مهم تر افراد گزینه هایی را انتخاب می کنند که بیشتر به آنها امکان دهند سیستم پیش بینی خودشان را گسترش دهند.
کلی به جای نظر علیتی نسبت به شخصیت انسان، دیدگاه غایت شناختی را اختیار کرد. او بارها تاکید کرد که رویدادهای کودکی به خودی خود شخصیت کنونی را شکل نمی دهند. سازه کنونی فرد درباره تجربیات گذشته می تواند تا اندازه ای بر رفتار جاری تاثیر داشته باشد، اما تاثیر رویدادهای گذشته کاملاً محدود است. پیش بینی فرد درباره رویدادهای اینده به احتمال بیشتری شخصیت را هدایت می کند.
کلی بر فرایندهای هشیار بیشتر از فرایندهای ناهشیار تاکید کرد. با این حال او بر انگیزش هشیار تاکید نکرد، زیرا انگیزش در نظریه سازه شخصی نقشی ندارد. کلی از سطوح آگاهی شناختی سخن می گوید. سطوح بالای آگاهی به آن فرایندهای روانشناختی اشاره دارند که به راحتی در قالب کلمات بیان می شوند و می توانند به دقت برای دیگران بازگو شوند. فرایندهای سطح پایین به صورت ناقص بیان می شوند و انتقال دادن آنها دشوار یا غیرممکن است.
در رابطه با موضوع تاثیرات زیستی در برابر اجتماعی، کلی بیشتر به سمت تاثیرات اجتماعی گرایش داشت. اصل تبعی اجتماعی شدن او فرض می کند که افراد تا اندازه ای تحت تاثیر دیگران قرار دارند و به نوبه خود بر دیگران تاثیر می گذارند. در صورتی که افراد سازه های دیگران را به دقت تعبیر کنند می توانند در فرایند اجتماعی ای که آنها در بر دارند، نقش داشته باشند.
کلی معتقد بود که تعبیر فرد از سیستم سازه افراد مهم مانند والدین، همسر و دوستان می تواند بر سازه های آینده او تاثیر داشته باشد.
در رابطه با بعد بی همتایی در برابر شباهت ها، کلی بر بی همتایی شخصیت تاکید کرد. با این حال این تاکید با اصل تبعی اشتراک او تعدیل شد که فرض می کند افراد دارای پیشینه اجتماعی-فرهنگی مشابه، تجربه همانندی دارند و بنابراین رویدادها را به صورت مشابه تعبیر می کنند. با وجود این کلی معتقد بود که تعبیرهای فرد از رویدادها مهم هستند و هیچ دو نفری سازه های شخصی دقیقاً یکسانی ندارند.
بیشتر بخوانیم:
شخصیت بخشی چیست؟ / انواع شخصیت بخشی ها
نیازهای انسان یا نیازهای وجودی از منظر فروم
درآمدی بر نظریه روان کاوی اجتماعی کارن هورنای
